عنصرالمعالی، امیر کیکاوس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر زیاری، از امیران دانشمند خاندان زیاری است. وی در دورانی می‌زیست که پس از منوچهربن قابوس و به‌ویژه پس از تسلط ترکمانان سلجوقی بر ایران، خاندان او حکومت مستقلی نداشتند و تنها به عنوان امیرزادگان و بزرگان محلی در بخش‌هایی از طبرستان باقی مانده بودند. پدرش اسکندر نیز اگرچه صاحب دستگاه امارت بود، اما حکمرانی او محدود به نواحی کوچکی از گرگان و طبرستان و بسیار ضعیف بود. کیکاوس به دلیل ازدواج مادرش با پسر سلطان محمود غزنوی، حدود هشت سال در دربار سلطان مودود زندگی کرد و سپس به هندوستان و مرزهای روم برای جنگ رفت. او مدتی نیز در گنجه نزد امیر ابوالسوار شاوور بن فضلون از پادشاهان شدادی اقامت داشت و بخشی از عمر خود را به سفر حج گذراند.
عنصرالمعالی کتاب مشهور قابوسنامه را برای تربیت پسرش گیلانشاه نوشت. این کتاب که در ابتدا نصیحت‌نامه نام داشت، شامل آموزش‌های ساده در بیشتر علوم و فنون رایج آن دوران است. کیکاوس در این اثر، موضوعات گوناگونی از جمله لشکرکشی، مملکت‌داری، آداب اجتماعی و دانش‌های متداول را به قصد تربیت فرزندش بررسی کرده است. ازاین‌رو، قابوسنامه منبعی ارزشمند و پراطلاعات درباره‌ی فرهنگ، آداب و رسوم ایران در سده‌ی پنجم هجری به شمار می‌رود.
عنصرالمعالی به نظر می‌رسد تا اواخر سده‌ی پنجم هجری (پس از سال ۴۹۲ قمری) یا اوایل سده‌ی ششم (پیش از حدود سال ۵۰۸ قمری) در قید حیات بوده است. برای مطالعه‌ی بیشتر می‌توان به منابعی مانند تاریخ ادبیات در ایران تألیف ذبیح‌الله صفا (جلد دوم)، تاریخ طبرستان، مقدمه‌ی قابوسنامه به کوشش سعید نفیسی و نیز کتاب سبک‌شناسی (جلد دوم و سوم) مراجعه کرد.