افعال عباد

(( و علم سياسة المدن و تدبيرالمنزل )) كه آن علم داشتن است بهافعال عباد بر وجهى كه مودى شود به حسن معاد و در اصطلاح به اعتبارى فقهش نامندپس اين علم خاصه كسانى است كه به وحى الهى معروف و به تحديث ملكى موصوفندزيرا كه افعال عباد از عالم كثرت تجاوز ندارد و ربط آنها به معاد كه عالم وحدت و ضدكثرت است در نهايت اختفاست چنانكه معاد را هر مدركى، ادراك نتواند كرد ربطافعال را به معاد نيز ادراك نتواند كسى شايستهئ اين ادراك است كه معاد هر كس مشهود اوباشد بلكه خود عين معاد او باشد و اسرار هر يك را معاينه بيند تا داند كه كدام حركت ازراه سر او را به معاد رساند كه امر نمايد و كدامعمل از معاد باز دارد كه نهى نمايد و نيستند مگر انبياء و اوصياء ايشان عليهم السلام وديگران را به غير تقليد ايشان راهى به اين علم نيست. (( كماقال عليه السلام: غربوا او شرقوا فانه لا يوجد العلم الا هيهنا.(130) ))

جواب اين گفتار اين است كه ملازمه اى را كه ادعا كرده و گفتيد: اگر آن حرف جايز باشدچرا اين حرف جائز نباشد. گفتار صحيحى است، و ليكن لازمه اش اين نيست كه بگوئيمخداوند هيچكاره است، زيرا ممكن است بگوئيم افعال عباد، عين آن نسبتى كه با خود آنان داردبه خداوند دارد، چون آنان فاعلند و خداوند فاعلفاعل است پس فعل بندگان منسوب به بندگان است به اين جهت كه از آنان به مباشرتصادر شده، و منسوب به خداست به اين جهت كه خدافاعل آن را آفريده و درست كرده است، و اين دو نسبت، در حقيقت نسبت واحدى است كه از نظرنزديكى و دورى، و داشتن واسطه و نداشتن آن مختلف است، و اين حرف مستلزم اجتماع دوفاعل مستقل بر فعل واحد نيست، براى اينكه اين دوفاعل در عرض هم نيستند بلكه در طول هم قرار دارند.