تخس

تخس. [ ت َ خ َ / ت َ ] ( اِ ) تافتن دل باشد از غم و الم و به این معنی بجای حرف اول، بای ابجد نیز آورده اند. ( از برهان ) ( انجمن آرا ) ( آنندراج ). تافتن دل از غم و الم. ( ناظم الاطباء ). بمعنی تحس. از غم و غصه دلگیر و متغیرالاحوال شدن. ( از لسان العجم شعوری ج 1 ورق 278 ب ). بَخْس. پَخْس. و رجوع به بخسیدن و پخسیدن شود.
تخس. [ ت ُ] ( ص ) بچه شرور و شیطان. ( فرهنگ نظام ). در تداول عوام و زنان، صفت کودکان بی آرام و شیطان. سخت مولع به بازی و بهانه گرفتن و اذیت کردن کسان و این صفت را برای کودکان تا چهارده و شانزده سالگی آرند. سخت شریر و شوخ. گمان می کنم این کلمه از تخشا بمعنی کوشنده و سعی کننده مانده است. ( یادداشت بخط مرحوم دهخدا ).
تخس. [ ت ُ خ َ ] ( ع اِ ) دلفین و آن جانوری است دریایی که غریق را به پشت خود یاری دهد تا غرق نشود. ( منتهی الارب ). دلفین که نوعی از جانوران دریائی باشد. ( ناظم الاطباء ). جانوری دریایی معروف به دلفین. ( اقرب الموارد ). دُخَس. رجوع به دلفین شود.
تخس. [ ت َ ] ( اِخ ) مشرق وی حدود چگل است و جنوب وی خلخ است و کوهستانهای خلخ، ومغرب وی گروهی از فرخیزیانند و شمال وی چگل است. و این ناحیتی است بسیار بانعمت تر از چگل و از آنجا مشک و مویهای گوناگون خیزد و خواسته شان اسب است و گوسپند و موی و خرگاه و خیمه و گردنده اند به زمستان و تابستان بر چراگاه و گیاخوار و مرغزارها. لازنه و فراخیه، دو قوم اند از تخس و هر یکی را از ایشان ناحیتی خرداست و دو ده است که بدین دو قوم بازخوانند. سویاب، دهیست بزرگ و از او بیست هزار مرد بیرون آید. بیکیلغ، دهیست بزرگ و بزبان سغدی این ده را سمکنا خوانند ودهگان او را ینالبرکین خوانند و با او سه هزار مرد برنشیند. اورکث، میان دو ده است از تخس و اندر او مردم اندک و بانعمت و مردمان توانگر. ( حدود العالم ).
تخس. [ ت ِ خ ِ ] ( اِخ ) کوهی مقدس در ولایت گیم نیاس مشرف بر دریای سیاه: روز پنجم یونانیها به کوه مقدس رسیدند. نام این کوه تخس است. وقتی که یونانیهای دسته اول از کوه بالا رفتند به قله ای رسیدند و دریا را مشاهده کردند [ مقصود دریای سیاه است ]. فریاد برآوردند دریا، دریا! ( ایران باستان ج 2 ص 1086 ).