پیران

به گفته میرزاجعفر مشیرالدوله در۱۲۷۲ق، پیران ها ۷ ماه از سال را در ملک لاهیجان (در شمال غربی ایران) و ۵ ماه از فصول سرد سال را در گرمسیر ملک عثمانی (در عراق کنونی) به سر می بردند. در آن زمان، آبادی مهم جلگه لاهیجان قصبه پسوه بود، اما پیش از آن قصبه کهنه لاهیجان پیران نامیده می شد و در دامنه شرقی رشته کوه های قندیل (در مغرب جلگه، چراگاه دام های عشایر مُکری و بلباس) نزدیک به رود بادین آوا قرار داشت که آبادی اصلی و حاکم نشین این جلگه بود.در حدود آغاز سده ۱۴ش پیران ها که در سرزمین عراق می زیستند، به ایران آمدند و بخشی از آن ها در قسمت هایی از جلگه لاهیجان سکنا گزیدند. به گفته ادمندز که در سال های ۱۲۹۸-۱۳۰۴ش/ ۱۹۱۹-۱۹۲۵م در مناطق کردنشین شمال شرقی عراق به سر می برد، پیران ها در دو بخش کوهستانی شمال منگور و غرب رود لاون (قسمت بالادست رود زاب در ایران) و بخش دشتی در روستاهای بیتوین ساکن بودند. تا زمان تثبیت و نشانه گذاری مرز ایران و عراق در اواخر دهه ۱۹۳۰م، طوایف این ایل و چند ایل دیگر در دو سوی مرز، ییلاق و قشلاق می کردند. مناطق زندگی پیران ها در عراق را کویسنجق، بیتوین، قره جوغ و اربیل و نواحی سکنای پیران های ایران را در فاصله رودهای لاون و بادین آوا نوشته اند. در تقسیمات کشوری کنونی ایران، منطقه زندگی پیران ها در شهرستان مرزی پیرانشهر (شامل دهستان های لاهیجان شرقی، لاهیجان غربی، پیران، لاهیجان و منگور غربی) قرار دارد. شهرستان پیرانشهر به نام این ایل خوانده شده است. طایفه های ایل پیران در دهه ۱۳۴۰ش در آبادی های بسیاری پراکنده بودند. شین آوا (شین آباد)، مرکز عشایر پیران و محل زندگی رئیس ایل، نَمَن جا، قَلاتْ رَش، گَزْگَسْک، کاسورده، زیو، زِدان، کُنه لاهیجان (کهنه لاهیجان)، کُنه خانه (کهنه خانه)، جَران، سِلْکْ آوا، دیلْزه، دَلاوان، چییان، بادین آوا، گُرگول و سُخانْلو ازجمله این آبادی ها هستند. 
سازمان ایلی و سرپرستی
پیران ها در گذشته عضو اتحادیه ایلی بلباس بودند. بلباس خود از ابتدا جزو عشیره روزکی (روژکی) بود. عزاوی تقسیمات ایل پیران را چنین برمی شمارد: مورک، برچم، احمد الکه، هُوله مِله، حسن آغایی، مخانه، سه بریمه، فقی خالیا (فقی خلیا)، وسطا پیرا، ییوا، هرزن سما و هون هل کرینا. ایل پیران ایران به ۴ طایفه به نام های موریک، سادات (یا ساداتِ حسینی)، امین عشایری و قرنی احمدی تقسیم می شود و دارای ۵۰ تیره است. پیران ها برآن اند که امین عشایری و قرنی احمدی هر دو از طایفه وسوسوار (رئیس ایل) بوده، و از آن منشعب شده اند. طایفه سادات حسینی در اصل جزو ایل پیران نبوده، و در اثر هم جواری و آمیختن با پیران ها از طایفه های این ایل به شمار آمده اند. طایفه موریک ها نیز گویا زمانی پیش از ۱۲۷۲ق به پیران ها پیوسته اند و از ابتدا جزو آنان نبوده اند. ریچ که در سفر به کردستان (۱۲۳۵ق/۱۸۲۰م) مدتی در میان بلباس ها می زیسته است، می نویسد: در اتحادیه ایلی بلباس، ازجمله پیران هریک از مردان ایل ها، در مسائل عمومی حق رأی داشت و درباره حل و فصل امور با رؤسای بلباس مشورت می کرد. افراد ایل هنگام کوچ، گروه هایی به نام هُبه (اُبه) تشکیل می دهند. هر گروه شامل چند خانواده است که هریک در چادر خاص خود زندگی می کند. سرپرست هبه را رِدِن پی (ریش سفید) می نامند. پیران ها رهبر و بزرگ ایل را رئیس، و رهبر و بزرگ طایفه را گُوره (بزرگ) می نامند. به گفته یکی از آگاهان محلی پس از وسو یا وسوسوار، نخستین رئیس ایل پیران، پسرش قرنی آقا سرپرست ایل شد. او دو پسر به نام های مامندآقا و کاک احمد داشت. مامندآقا، پسر بزرگ تر، رئیس ایل پیران شد و کاک احمد سرپرست دسته ای شد که اکنون طایفه احمدی نامیده می شود. مامندآقا و پس از او جانشینانش، افزون بر ریاست ایل، سرپرستی طایفه امین عشایری را نیز که خود از این طایفه بودند، برعهده داشته اند. 
کوچندگی و ده نشینی
...