کلیه

کُلْیِه (kidney)
در مهره داران، هر یک از جفت اندام های مسئول تنظیم مایعات بدن، دفع مواد زاید، حفظ ترکیب یونی خون، و تنظیم غلظت برخی از مواد شیمیایی خون. کلیه ها در دیواره عقبی شکم قرار دارند و هر کدام دارای تعداد بسیاری لوله های طویل اند. (← نفرون) بخش های خارجی تصفیۀ ترکیبات مایع خون، و بخش های داخلی بازجذب انتخابی نمک های ضروری را به عهده دارند. ترکیبات دفعی در مایع باقی مانده (ادرار) از طریق میزنای به مثانه وارد می شود. عملکرد کلیه به چند مرحله تقسیم می شود: تصفیۀ خون، بازجذب همۀ قندها، بازجذب یون های محلول لازم برای بدن، بازجذب آب به میزان لازم، و دفع اوره، آب، و یون های اضافی به صورت ادرار. عملکرد کلیه حیاتی و عدم کارآیی آن خطرناک است. هرچند، اگر یک کلیه از کار بیفتد، کلیه دیگر بزرگ می شود و عمل آن را نیز به عهده می گیرد. بیمار دارای دو کلیۀ نارس به کمک ماشین کلیه یا دستگاه دیالیز یا پیوند کلیه زندگی نسبتاً طبیعی خواهد داشت. بیماری های دیگر کلیه با تشکیل سنگ کلیه همراه اند. این سنگ های سخت در نتیجۀ افزایش سطح کلسیم خون یا اسید اوریک بالا ایجاد می شوند و سبب درد شدید به هنگام عبور از میزنای، و نیز موجب خون ریزی در بافت های مجاری ادراری می شوند.
نقش کلیه در تصفیۀ خون. تصفیۀ خون به منظور زدودن مواد شیمیایی ناخواسته ضروری است. هر مادۀ شیمیایی که از کلیه عبور می کند، براثر عمل تصفیه از خون خارج می شود و چنانچه به منظور برگشت آن به بدن بازجذب صورت نگیرد، با ادرار دفع می شود. سم ها، مواد شیمیایی غیرطبیعی، و مواد آلوده کننده از این طریق دفع می شوند. بسیاری از مواد آن قدر کوچک اند که از صافی کلیه می گذرند. برای جلوگیری از دفع مواد شیمیایی مهم، نظیر گلوکز و نمک های معدنی، این مواد در کلیه بازجذب می شوند. این فرآیند ممکن است برخلاف شیب غلظتی باشد، بنابراین انرژی حاصل از تنفس به کار گرفته می شود. این فرآیند به انتقال فعال معروف است.
تنظیم میزان آب. اگر میزان آب در خون زیاد باشد، کلیه ها ادرار رقیق، و در صورتی که میزان آب در خون کم باشد، ادرار غلیظ تولید می کنند. این فرآیند را هورمون ضد ادراری تنظیم می کند. اگر میزان آب خون بسیار پایین باشد، هیپوفیز این هورمون را در خون آزاد می کند. این عمل سبب افزایش بازجذب آب در کلیه ها شده و ادرار غلیظ می شود. اگر میزان آب در خون خیلی زیاد باشد، هورمون ضدادراری کمتری در خون آزاد می شود، آب کمتری در کلیه ها بازجذب شده، و ادرار رقیق می شود.
تنظیم سطوح پروتئین. اگر پروتئین بیش از میزان لازم باشد، اضافۀ آن برای فراهم کردن پروتئین های گوناگون و لازم برای بدن در کبد شکسته می شود. یکی از محصولات تجزیۀ پروتئین اوره است که باید از بدن دفع شود. کلیه ها اوره را بازجذب نمی کنند، بنابراین اوره با ادرار دفع می شود. ادرار تولید شده در کلیه ها به صورت موقت در مثانه ذخیره می شود.
دیالیز. در ماشین دیالیز، خون فرد از بین غشاهایی نسبتاً تراوا عبور می کند و اوره از خون به مایع دیالیز منتقل می شود. درمان با دیالیز غلظت مواد محلول در خون را به سطوح طبیعی آن ها برمی گرداند. این عمل باید با فواصل منظم صورت گیرد. طی دیالیز، مواد مفید خون، نظیر گلوکز و یون های معدنی، نباید ازدست بروند. به همین منظور، غلظت این مواد در مایع دیالیز مانند غلظت آن ها در خون است. این امر تضمین می کند که فقط مواد دفعی و یون های اضافی و آب در مایع دیالیز منتشر می شوند (← انتشار).
پیوند کلیه. پیوند کلیه امکان جایگزین کردن کلیۀ بیمار با کلیۀ سالم فرد اهداکننده را فراهم می کند. با این همه، ممکن است بدن بیمار کلیۀ اهدایی را دفع کند. برای جلوگیری از دفع کلیه، از کلیه ای اهدایی با نوع بافتی مشابه بافت بیمار استفاده می کنند، با اشعه درمانیِ مغز استخوان بیمار تولید گویچه های سفید را متوقف می کنند، گیرندۀ کلیه مدت ها پس از پیوند در شرایط استریل نگهداری می شود، و داروهایی دریافت می کند که خطر دفع کلیه را کاهش می دهند. هر یک از این دو روش جانشین که در درمان نارسایی کلیه به کار می روند، معایب و مزایایی دارند. دیالیز طولانی و خسته کننده است و از آن جا که با فواصل معیّنی صورت می گیرد، ممکن است محدودیت هایی برای بیمار ایجاد کند. برای پیوند کلیه لازم است کلیه اهدایی مناسب باشد، با این همه هیچ گونه یقینی حاصل نمی شود و پس از پیوند نیز، بیمار مجبور است تا آخر عمر دارو مصرف کند. هرچند این داروها مانع دفع کلیه می شوند، احتمال بیماری را نیز افزایش می دهند.