نایب السلطنه به شخصی گفته می‌شود که به نمایندگی از سلطان، پادشاه یا حاکم، امور حکومت و سلطنت را بر عهده می‌گیرد. این مقام معمولاً زمانی تعیین می‌شود که سلطان در شهر یا کشور دیگری حضور داشته باشد یا به دلایلی نتواند مستقیماً مسئولیت حکومت را بر عهده بگیرد. او به‌نوعی جانشین موقت یا قائم‌مقام حاکم به حساب می‌آید و اختیار عمل در محدوده‌ای مشخص از قلمرو حکومت دارد.
وظایف نایب السلطنه شامل اجرای دستورات سلطان، نظارت بر امور اداری، قضایی و گاهی نظامی است. او باید عدالت و نظم را برقرار کند و تصمیم‌گیری‌های روزمره حکومت را انجام دهد، اما اختیارات او محدود به آن چیزی است که سلطان به او تفویض کرده است. در صورت نبود سلطان برای مدت طولانی، این مقام می‌تواند نقش کلیدی در مدیریت بحران‌ها و حفظ ثبات کشور ایفا کند.
نایب السلطنه در بسیاری از نظام‌های سلطنتی، به‌ویژه در ایران و کشورهای اسلامی، نقش حساسی داشت. او نه تنها نماینده قدرت مرکزی بود بلکه نماد حضور سلطان در مناطق دورافتاده نیز محسوب می‌شد. اعتماد حاکم به نایب السلطنه اهمیت زیادی داشت و انتخاب فرد شایسته برای این مقام می‌توانست به ثبات حکومت و جلوگیری از فتنه‌ها کمک کند.
