کلمهی «قورچی باشی» در فارسی به معنای رئیس یا سرپرست قورچیها است. قورچیها در دربارهای صفوی، قاجار و عثمانی، سربازان یا محافظانی بودند که وظیفه حفاظت از شاه، دربار و اماکن سلطنتی را بر عهده داشتند. واژه «قورچی» به معنای نگهبان یا سرباز قزاق کوچک است و پسوند «باشی» در فارسی و ترکی به معنای رئیس یا سرپرست است؛ بنابراین قورچی باشی یعنی رئیس نگهبانان یا سرپرست قورچیها. آنها نقش مهمی در سازماندهی و هدایت قورچیها و همچنین امنیت دربار و مراسم رسمی داشتند و جایگاهشان از نظر سیاسی و نظامی معتبر و مهم بود. این عنوان در دوران صفوی و قاجار از اهمیت ویژه برخوردار بود و شخص قورچی باشی علاوه بر مسئولیت نظامی، در برخی امور اداری و تشریفاتی نیز نقش داشت. در متون تاریخی و ادبی فارسی، قورچی باشی نماد اقتدار، نظم و امنیت دربار و قدرت مرکزی شاهان است. از نظر معنایی، با واژههایی مانند سرپرست قورچیها، رئیس نگهبانان و فرمانده محافظان دربار هممعنی است.
قورچی باشی
لغت نامه دهخدا
قورچی باشی. ( ترکی، اِ مرکب ) ( از: قور، سلاح + چی، علامت فاعلی + باش، سر و «ی » حرف اضافه ). ( آنندراج ). رئیس سلاح داران و داروغه اسلحه خانه. ( فرهنگ نظام ) ( آنندراج ) ( ناظم الاطباء ). قورچی باشی یکی از مناصب شاهان صفویه بوده است. در سازمان اداری حکومت صفوی ص 85 آمده: قورچی باشی ازلحاظ مقام و نفوذ پس از وزیر اعظم قرار داشت. تذکرةالملوک او را عمده ترین «امرای ارکان دولت باهره » میداند، ولی وزیر اعظم در حقیقت عمده ترین رکن بشمار میرفته است. در زمان سابق هنگامی که ایران قشون دایمی نداشت، قورچی باشی در واقع بمنزله وزیر جنگ بشمار میرفت و لقب و عنوان معمولی او امیرالامراء بود. اقسام قورچیان که قورچی باشی آنان را مأمور ادارات مختلف میکند. از این قرار است: مندیل قورچیسی، قورچی دستار ( دستاردار ). قیلیچ قورچیسی، قورچی شمشیر ( شمشیردار ). خنجرقورچیسی، قورچی خنجر ( خنجردار ). کمان قورچیسی، قورچی کمان ( کمان دار ). نیزه قورچیسی، قورچی نیزه ( نیزه دار ). صَدَق قورچیسی، قورچی ترکش ( ترکش دار ). قلقن قورچیسی، قورچی سپر. ( سپردار ). کیبیم قورچیسی، قورچی زره ( زره دار ). پهله قورچیسی، قورچی دستکش ( پهله دار ). باشماق قورچیسی، قورچی کفش ( پای افزاردار ). جام قورچیسی، قورچی جام ( پیاله دار ). هازیرقورچیسی، قورچی براغ ( رکابدار ). جلوقورچیسی، قورچی دهانه یا جلو ( جلودار ). قورچی اجرلو، گروهی صدتنی بودند که وظایف ژاندارمری را به عهده داشتند. ( سازمان اداری حکومت صفوی صص 88-89 ).
قورچی باشی. ( اِخ )قصبه ای است از دهستان دالائی بخش خمین شهرستان محلات،سکنه آن 2341 تن. آب آن از قنات. محصول آن غلات، بنشن، پنبه، چغندر قند، انگور، بادام و شغل اهالی زراعت و صنایع دستی زنان آنجا قالیچه بافی است. این ده دبستان دارد. مزرعه ارمنی نشین جزء این ده است. راه فرعی به خمین دارد. ( از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 1 ).
فرهنگ عمید
فرهنگ فارسی
قصبه جزئ دهستان دالائی بخش خمین شهرستان محلات.
دانشنامه عمومی
در قدیم گروهی از ساکنان قورچی باشی را ارمنیان تشکیل می دادند.
• قورچی باشی از مقامات نظامی ایران در دوره صفویه و قبل از آن می باشد که پس از وزیر اعظم، بالاترین جایگاه نظامی را داشته است.
• قورچی باشی واژه ای ترکی است که از دو جزء «قور» به معنی سلاح و «چی» ( علامت فاعلی ) و «باش» به معنی سر و «ی» ( حرف اضافه ) ترکیب شده است.
• به نقل از ولادیمیر مینورسکی تلفظ صحیح «قورچی» در زبان مغولی به صورت «کورچی» می باشد که به معنی تیرانداز یا کماندار و از ریشه «کر» به معنی ترکش دار است. جزء دوم لغت که همانا «باش» می باشد نیز ترکی و به معنی سر و رئیس است. ترکیب این دو جزء حاوی مفهوم سر همچو قزلباش یا سرخ سر و رأس جماعت است که معنی آن می شود رئیس کمانداران یا سرپرست غلامان تیرانداز. به احتمال زیاد یکی از قورچی باشی یان آنجا را بنیان نهاده است.
این شهردرسال ۱۳۶۲ از تجمیع دوروستای قورچی باشی وسیبک تبدیل به شهر شد؛ و بسیار سریع چهره روستایی خود را با عبور راه خمین به شازند از روستا از دست داد و به شهری کوچک تبدیل شد در سال ۱۳۸۶ ساکنان آن از شبکه گاز خانگی بهره مند گردیدند و ساخت میدان بزرگ امام، بلوار امام وبیش ۳خیابان جدید، آسفالت کوچه ها، ساخت دوپارک از اقدامات مهم این شهر است. پمپ بنزین، سالن ورزشی، کتابخانه ای عمومی، کانون پرورش فکری، مرکز قرآنی، ساختمان جدید شهرداری وبخشداری، خانه عالم، اینترنت پرسرعت وشبکه ایرانسل در دو سال اخیر افتتاح شده و پایگاه مقاومت، بازسازی گلزار شهدا، دوبانده شدن محور خمین قورچی باشی، طرح آبرسانی جدید، زمینی شدن شبکه مخابرات در حال اجرا می باشد. همچنین کانون بانوان، زمین چمن، دانشگاه آزاد، نمایندگی ادارات، مسکن مهر، شبانه روزی شدن درمانگاه، گورستان جدید، نوسازی مدارس راهنمایی ومتوسطه دخترانه، ایستگاه امداد جاده ای، طرح فاضلاب شهری در حال پیگیری می باشد.
دانشنامه آزاد فارسی
عنوان رئیس قُورچیان (مُحافِظان شاهی ) و از مناصب عالی دولت صفوی. مقام و منصب او پس از اعتمادُالدّوله (وزیر اعظم ) و به رکن شیعه ملقب بود. قورچی باشی رئیس قورچیان بود که سپاه ویژه ای را تشکیل می دادند و حراست از جان شاه و حرم و دربار شاهی را برعهده داشتند. رفته رفته واژۀ قورچی به همۀ کارکنان دربار صفوی اطلاق شد. این منصب را صفویان همیشه به یکی از سران معتمد طوایف قزلباش می دادند. قورچی باشی مسئول قورخانه (اسلحه خانه ) و نیز جزو مشاوران خاص شاه بود. شاه عباس صفوی اول، برای کاستن از نفوذ و اختیارات قورچیان، دستۀ دیگری به نام قُولْلَر تشکیل داد که رئیس آنان قُولْلَر آقاسی نام داشت.
