دانشنامه اسلامی
این مرتبه طبیعی است. برای ایشان معقول پیوسته به صورت های هیولانی است، و آن را جز از رهگذر این ها و به وسیله این ها و برای این ها نمی شناسند؛ همه هنرهای عملی در این شمارند.
مرتبه شناخت نظری
این مرتبه اوج مرتبه طبیعی است. عامه مردم نخست به موضوعات (یعنی چیزهای محسوس ) می نگرند و سپس به معقول، آن هم به خاطر موضوع های محسوس، اما نگرندگان طبیعت شناس، نخست به معقول می نگرند و سپس به موضوع های محسوس و به خاطر معقول، از لحاظ همانندی؛ بدین سبب نخست به معقول می نگرند، اما همراه معقول به صورت های هیولانی؛ و از این رو همه قضایایی که در دانش ها به کار می روند، متضمن موضوع ها و محمول هایشانند و از این رو قضایای کلیند. مثلاً روشن است که در این گفته: «کل انسان حیوان » یک چیز سومی یافت می شود که عرب ها آن را حذف کرده اند، همان گونه که ادات رابطه را حذف کرده اند. پس هنگامی که می گوییم: «کل انسان حیوان » این گفته دلالت دارد بر معنایی که در این قضیه گنجانده شده است که: «کل ما هو انسان فهو حیوان » یا «ای شی ء وصف بانّه انسان فذلک الشی ء یوصف بانّه حیوان ». آن کس که در این مرتبه نظری است، معقول را می بیند، اما با واسطه، همان گونه که خورشید در آب نمایان شود؛ زیرا مرئی در آب شبح و عکس خورشید است نه خود آن، اما عامه مردم شبح شبح آن را می بینند، مانند اینکه خورشید عکس خود را در آب افکند و آن عکس در آینه ای منعکس گردد، و در آینه چیزی دیده شود که دارای شخص محسوسی نیست.
مرتبه نیکبختیان
سومین مرتبه یا پایگاه را ابن باجه مرتبه «نیکبختان » می نامد، که پیش از این نیز از ایشان نام برده بود. ایشان شی ء را بنفسه، یعنی به خود و آن گونه که در خود هست، می بینند.
تمثیل غار
...