تمهید القواعد

[ویکی نور] تمهید القواعد، نوشته صائن الدین بن ترکه اصفهانی است و شرح «قواعد التوحید» تألیف افضل الدین محمد ترکه می باشد.
در مقدمه کتاب، در مورد عنوان و نام آن چنین آمده است: «و قد سمی بعد فراغه بکتاب التمهید فی شرح رسالة قواعد التوحید».بنابراین، عنوان اصلی کتاب، «التمهید فی شرح رسالة قواعد التوحید» است که بعدها به «تمهید القواعد» شهرت یافت.
عبارت مؤلف، حاکی از این است که این عنوان از ابتدای تألیف در نظرش نبوده و پس از پایان یافتن کتاب و مناسبتی که بین شرح و متن، پدیدار گشته، آن را به این نام نامیده است؛ هرچند، تعبیر «قد سمی بعد فراغه...»، روشن نمی سازد که مؤلف، خود، این نام را بر کتاب نهاده یا به پیشنهاد دیگران این عنوان انتخاب گردیده است.
انتخاب عنوان «التمهید» برای این کتاب از آن جهت است که در این شرح، اصول و قواعدی فراهم آمده و نکاتی از حکمت و عرفان بیان شده که فهم آنها زمینه ساز فهم دقیق رساله عمیق «قواعد التوحید» است.
این کتاب، شرحی غیر مزجی است به طریق «قال - أقول» بر رساله ارزش مند «قواعد التوحید» تألیف ابوحامد محمد اصفهانی، مشهور به تُرکه، مؤلف «الحکمة المنیعة و الحکمة الرشیدیة و الاعتماد الکبیر» که از حکمای بزرگ مشاء در عصر خود بوده و سرانجام به روش عرفان و تصوف روی آورده و آثار ارزش مندی در این رشته پدید آورده است که رساله «توحید القواعد» از آن جمله است.
[ویکی فقه] تمهید القواعد (ابن ترکه). تمهید القواعد، کتابی در عرفان نظری به عربی، اثر صائن الدین علی بن محمد تُرکه اصفهانی، حکیم و عارف قرن هشتم و نهم است.
در مقدمه کتاب در مورد عنوان و نام آن چنین آمده است «و قد سمی بعد فراغه بکتاب التمهید فی شرح رسالة قواعد التوحید» بنابر این عنوان اصلی کتاب، التمهید فی شرح رسالة قواعد التوحید است که بعدها به تمهید القواعد شهرت یافت.عبارت مؤلف حاکی از این است که این عنوان از ابتدای تألیف در نظرش نبوده و پس از پایان یافتن کتاب و مناسبتی که بین شرح و متن پدیدار گشته، آن را به این نام نامیده است. هر چند تعبیر «قد سمی بعد فراغه... » روشن نمی سازد که مؤلف خود این نام را بر کتاب نهاده یا به پیشنهاد دیگران این عنوان انتخاب گردیده است.انتخاب عنوان التمهید برای این کتاب از آن جهت است که در این شرح، اصول و قواعدی فراهم آمده و نکاتی از حکمت و عرفان بیان شده که فهم آنها زمینه ساز فهم دقیق رساله عمیق «قواعد التوحید» است.
← نوع نگارش
تاریخ آغاز و انجام تألیف کتاب تمهید القواعد روشن نیست. مؤلف در مقدمه کتاب در مقام عذرخواهی از وجود لغزشهای احتمالی در کتاب می گوید: «علی أننی فی فترة شاغلة عن طریق المباحثة و اشتغال صارف عن المطالعة و القیل و القال... »، و این عبارت حاکی از این است که کتاب در زمانی تألیف شده که مؤلف به دلیل وجود موانعی از بحث و گفتگو و مطالعات نظری به دور بوده است. اما معلوم نیست این فترت مربوط به زمان بازگشت صائن الدین از عراق بوده که بعد از مرگ تیمور در سال ۸۰۷ ه. ق صورت گرفته است یا در دوران مسافرتهای پانزده ساله او اتفاق افتاده است.اما با رجوع به تألیفات دیگر او می توان زمان احتمالی نوشته شدن این کتاب را به دست آورد. مثلا این کتاب باید قبل از سال ۸۰۸ ه. ق تألیف شده باشد زیرا در رساله مناظرات خمس « عقل و عشق » به کتاب تمهید ارجاع داده شده است چنانکه در صفحه ۵۰ می گوید: «تحقیق تطبیق بین العالمین، اینجا مجالش تنگ است، در کتاب تمهید بطلبند که آنجا بتمامه مبین گشته» و این رساله در سال ۸۰۸ ه. ق پایان یافته است.
انگیزة تألیف
آنچه را که مؤلف کتاب به عنوان عوامل و انگیزه های اصلی در تألیف کتاب معرفی نموده عبارتند از:۱- اهمیت مسأله توحید در وجود که عالی ترین مرحله توحید و فراتر از توحید واجب و توحید خالق و توحید رب و مدبر است. مساله ای که نیل به کنه آن غایت آمال عارفان متفکر و حکیمان متأله است.۲- صعوبت دستیابی به این هدف که از طریق تلفیق برهان و عرفان و حرکت در پرتو وحی و شریعت حاصل می گردد و نیل به آن با برهان عاری از شهود و یا شهود ناهماهنگ با وحی ممکن نیست.۳- پرداختن رساله قواعد التوحید به مساله توحید وجود و اثبات آن با مبانی حکمی و دفع شبهات از آن به بهترین وجه ممکن.۴- عمیق بودن رساله قواعد التوحید به گونه ای که بسیاری از استفاده کنندگان از فهم مقاصد و مبانی آن ناتوانند.شارح پس از اشاره پراکنده به موارد ذکر شده می گوید: «فحاولت حین مذاکراتی مع بعض المشارکین فی التحصیل من خلص الإخوان أن أکشف قناع الإیجاز عن وجوه مخدرات تلک العبارة بأوضح بیان، تعمیما لقواعدها المنیفة و تتمیما لعوائدها الشریفة، مشیرا إلی معظم أصول أهل الکشف و أمهات قواعدهم، مومیا إلی معاقد تلک المباحث و کلیات مقاصدهم حافظا للألفاظ المتداولة بینهم و عباراتهم، مراعیا للمناسبات المعتبرة بین مصطلحاتهم و مستعاراتهم حذرا من أن یفهم خلاف المراد، فینقضی إلی الحبط فی البحث و الفساد»
روش ابن ترکه در تمهید القواعد
...
[ویکی فقه] تمهید القواعد (ابهام زدایی). تمهید القواعد ممکن است عنوان برای کتاب های ذیل باشد: • تمهید القواعد (شهید ثانی)، کتابی درباره قواعد اصول فقه و زبان عربی، تألیف زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی• تمهید القواعد (ابن ترکه)، نوشته صائن الدین ابن ترکه اصفهانی، شرح قواعد التوحید تألیف افضل الدین محمد ترکه
...
[ویکی نور] تمهید القواعد (الشهید الثانی). تمهید القواعد الاصولیة و العربیة لتفریع قواعد الاحکام الشرعیة، اثر شهید ثانی، زین الدین بن نور الدین، علی بن احمد بن محمد بن جمال الدین بن تقی الدین بن صالح شامی عاملی(911 - 965ق)، از چهره های برجسته علمای شیعه در قرن دهم هجری است. این کتاب، به بررسی قواعد اصولی و عربی و احکام فقهی که مترتب بر آنها می شود، پرداخته است.
به گفته آقابزرگ تهرانی، شهید ثانی با ملاحظه دو کتاب «التمهید» در قواعد اصول فقه و «الکوکب الدّرّی» در قواعد عربی از اُسنوی شافعی، در صدد تألیف کتابی برآمد که هر دو نوع قواعد را در بر داشته باشد، ازاین رو به تألیف تمهید القواعد دست زد؛ بنابراین، با اینکه این اثر، شباهت هایی با کتاب «القواعد و الفواید» شهید اول، دارد، تلخیص یا تنظیم آن نیست و اثری مستقل به شمار می رود.
کتاب، در روز جمعه اول محرّم 958، به انجام رسیده است.
کتاب، مشتمل بر دو بخش است؛ بخش اول، حاوی هفت مقصد و بخش دوم دارای چهار مقصد است و هر یک از دو بخش، شامل صد قاعده می باشد.
عناوین مقاصد هفت گانه بخش اول، از این قرار است: فی الحکم؛ فی الکتاب و السنّة؛ فی الإجماع؛ فی القیاس؛ فی أدلّة اختلف فیها، فی التعادل و التراجیح؛ فی الاجتهاد و التقلید.
[ویکی فقه] تمهید القواعد (شهید ثانی). تمهیدالقواعد، کتابی در باره قواعد اصول فقه و زبان عربی، تألیف زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی است. نام کامل کتاب، تمهیدالقواعد الاصولیة و العربیة لتفریع الاحکام الشرعیة است.
«تمهید القواعد الاصولیة و العربیة لتفریع قواعد الاحکام الشرعیة»، اثر شهید ثانی، زین الدین بن نور الدین، علی بن احمد بن محمد بن جمال الدین بن تقی الدین بن صالح شامی عاملی (۹۱۱- ۹۶۵ ق)، از چهره های برجسته علمای شیعه در قرن دهم هجری است. این کتاب، به بررسی قواعد اصولی و عربی و احکام فقهی که مترتب بر آنها می شود، پرداخته است.به گفته آقابزرگ تهرانی، شهید ثانی با ملاحظه دو کتاب « التمهید » در قواعد اصول فقه و « الکوکب الدری » در قواعد عربی از اسنوی شافعی، در صدد تالیف کتابی برآمد که هر دو نوع قواعد را در بر داشته باشد، ازاین رو به تالیف تمهید القواعد دست زد؛ بنابراین، با اینکه این اثر، شباهت هایی با کتاب « القواعد و الفواید » شهید اول، دارد، تلخیص یا تنظیم آن نیست و اثری مستقل به شمار می رود.کتاب، در روز جمعه اول محرم ۹۵۸، به انجام رسیده است.
علت تالیف
به نوشته آقابزرگ طهرانی، شهید ثانی با ملاحظة دو کتاب التمهید در قواعد اصول فقه و الکوکب الدّرّی در قواعد عربی از اُسنوی شافعی، در صدد تألیف کتابی بر آمد که هر دو نوع قواعد را در بر داشته باشد، ازینرو به تألیف تمهیدالقواعد دست زد.بنابراین، با وجود شباهتهای این اثر با کتاب القواعد والفوائد شهید اول، تمهید القواعد تلخیص یا تنظیم القواعد والفوائد نیست و اثری مستقل به شمار می رود. 
چینش کتاب
به گفته شهید ثانی در مقدمه تمهیدالقواعد، از آن جا که دو علم اصول فقه و عربی از مهمترین مقدمات علم فقه اند و فقیه برای استنباط احکام بدانها نیاز دارد، وی کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است: بخش نخست یکصد قاعده اصولی و بخش دوم یکصد قاعده عربی را در بر دارد.وی، علاوه بر بیان اصول و قواعد، فروع فقهیِ راجع به هر قاعده را نیز با رعایت اختصار و ایجاز ذکر کرده است.
محتوای کتاب
...
[ویکی شیعه] تمهید القواعد (کتاب). تَمْهیدُ الْقَواعِدِ الاُصولیّة و الْعَرَبیّة لتَفریعِ الأحْکامِ الشَرعیّة، کتابی در علم اصول فقه و قواعد زبان عربی، تألیف شهید ثانی (متوفای ۹۶۵ق). این کتاب مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار گرفته و از معدود کتاب هایی است که علمای شیعه در این باره نوشته اند؛ از همین رو تاکنون شرح ها و حواشی فراوانی بر آن نگاشته شده است.
به گفته شهید ثانی در مقدمه کتاب، از آنجا که اصول فقه و زبان عربی از مهمترین مقدمات علم فقه اند و فقیه برای استنباط احکام به آنها نیاز دارد، وی کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است: بخش نخست، ۱۰۰ قاعده اصولی و بخش دوم، ۱۰۰ قاعده عربی را دربردارد. وی علاوه بر بیان اصول و قواعد، فروع فقهی راجع به هر قاعده را با رعایت اختصار و ایجاز ذکر کرده است.
به نوشته آقابزرگ تهرانی، شهید ثانی با ملاحظه دو کتاب التمهید در قواعد اصول فقه و الکوکب الدّرّی در قواعد عربی از اُسنوی شافعی، در صدد تألیف کتابی برآمد که هر دو نوع قواعد را دربرداشته باشد؛ از این رو به تألیف تمهید القواعد دست زد؛ بنابراین تمهید القواعد، تلخیص یا تنظیم کتاب القواعد و الفوائد شهید اول نیست؛ اگرچه شباهت هایی با آن دارد.