فصوص الحکم

فصوص الحکم در عرفان، نگاشته‌ی محیی الدین ابن‌عربی به زبان عربی، از مهم‌ترین آثار او و برجسته‌ترین رساله در حوزه‌ی عرفان نظری به‌شمار می‌رود. ابن‌عربی خود اعتقاد داشت که این کتاب را در رؤیایی در دهه‌ی سوم محرم سال ۶۲۷ قمری در دمشق، از دست پیامبر اکرم (ص) دریافت کرده و به فرمان ایشان مأمور به تدوین و نشر آن شده است. او نه‌تنها تمام جزئیات مطالب کتاب را دریافت شده از پیامبر می‌دانست، بلکه معتقد بود ادراکاتش درباره‌ی برخی مسائل کتاب، حتی در تمام عالم گنجایش ندارد، اما تنها بخشی را که مأمور به آوردن آن بوده، در این اثر گنجانده است. این کتاب در ۲۷ فص تنظیم شده و در هر فص به معارفی از مقام نبوت و ولایت یک پیامبر پرداخته است. نام‌های پیامبران مطرح در کتاب ـ به‌جز خالد بن سنان در قرآن و حدیث آمده و چهار فص آدمی، شیثی، موسوی و محمدی از مهم‌ترین فصول آن هستند. فصوص الحکم از آغاز، از جنجال‌برانگیزترین کتاب‌های جهان اسلام بوده؛ از یک‌سو ابن‌عربی و شاگردانش به تدریس آن پرداختند و از سوی دیگر، با حملات شدیدی مواجه شد. تدوین بیش از ۲۰۰ شرح و ده‌ها ردیه، گواه حضور پیوسته‌ی این کتاب در عرصه‌ی عرفان و حکمت اسلامی است. از مهم‌ترین شروح آن می‌توان به آثار جندی، تلمسانی، کاشانی، قیصری و ابن ترکه اشاره کرد. همچنین بخشی از کتاب اخیراً توسط محمدعلی و صمد موحد به فارسی ترجمه و شرح شده و به چندین زبان دیگر نیز ترجمه شده است.

فصوص الحکم در فلسفه، رساله‌ای به زبان عربی تألیف ابونصر فارابی است که در مباحث فلسفی نگاشته شده است. این اثر مشتمل بر ۶۸ فص در زمینه‌ی اثبات واجب‌الوجود و برخی صفاتش، مباحث مربوط به نفس و بخشی از سلسله‌ی موجودات است. اگرچه ساختار رساله مانند نوشته‌های متأخر فلسفی نیست، مطالب هر فص حاوی استدلال‌های دقیق منطقی و در برخی موارد همراه با آیات قرآنی است. از آن‌جا که این رساله علاوه بر آموزه‌های مشایی، بر نظریات نوافلاطونی نیز استوار است، برخی درصدد انکار انتساب آن به فارابی برآمده‌اند، هرچند اغلب اسناد فلسفی صحت این انتساب را تأیید می‌کنند. این رساله علاوه بر چاپ سنگی در ایران، با تصحیح تحقیقی محمدحسن آل یاسین در بغداد (۱۳۹۶ قمری) منتشر شده است. همچنین شروح و ترجمه‌های متعددی از آن به زبان‌های عربی، فارسی، آلمانی و ترکی موجود است.

تصویر معنی فصوص الحکم

فرهنگ فارسی

کتابی است بعربی از تالیفات عرفانی و حکمی شیخ محیی الدین عربی ( ف. ۶۳۸ ه ق. ) و آن شامل ۲۷ فص است. مختصر فصوص الحکم را مولف بنام نقش النصوص تالیف کرده و جامی این کتاب اخیر را با در نظر گرفتن اقوال مفسران دیگر آن خاصه عقاید شیخ صدر الدین محمد قونوی شرح و تفسیر نموده و نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص نامیده است معروفترین شرح فصوص شرح قیصری داودبن محمود و شرح صدر الدین قونوی است.

دانشنامه آزاد فارسی

فصوص الحکم (عرفان). فُصُوصُ الحِکَم (عرفان)
نگاشتۀ ابن عربی، به عربی، در عرفان. این اثر از مهم ترین آثار ابن عربی، و مهم ترین رسالۀ تدوین شده در تمامیِ حوزۀ عرفان نظری است. ابن عربی خود معتقد است که این کتاب را، در رؤیایی که در دهۀ سوم محرم ۶۲۷ق در دمشق دیده است، از دست پیامبر اکرم (ص) دریافت کرده، و به امر ایشان، مأمور به نقل (تدوین و نشر) آن شده است. نه تنها تمامی جزئیات مسائل آن کتاب را حاصلِ دریافت از پیامبر اکرم (ص) می داند، که معتقد است ادراکات او پیرامونِ پاره ای از مسائلِ مندرج در این کتاب، حتی در تمامیِ عالم وجود نمی گنجد، اما تنها آن بخشی را که بدان مأمور شده در این کتاب می آورد. شماری از شارحان او، به هنگام دفاع از آرائی از او که مخالفِ صریح نصوص می نماید همچون ذبیح بودنِ اسحاق، و نه اسماعیل (ع) شیخ را مأمور و فاقدِ اختیار تصرف در مضامین کتاب دانسته اند. ابن عربی فصوص را در ۲۷ فَصّ (= نگین، خلاصه) تدوین کرد و در هر فص، به معارفی از مقام نبوت و ولایت پیامبری پرداخت. به جز خالد بن سنان، نام دیگر پیامبرانِ مطرح شده در این کتاب در قرآن و حدیث مذکور است. چهار فصّ آدمی، شیثی، موسوی و محمدی درشمار مهم ترین فصوص این کتاب اند. به هر روی، فصوص از ابتدای پیدایش، درشمار جنجال برانگیزترین کتاب های جهان اسلام قرار گرفت. از سویی، ابن عربی خود به تدریس آن پرداخت و این زنجیره همچنان تا خود او پیوسته شد و برقرار ماند، و از سویی دیگر، شدیدترین حملات را نیز در مقابل خود دید. تدوین بیش از ۲۰۰ شرح از سویی، و ده ها ردّیه از سوی دیگر مبیّنِ حضور دائمی این کتاب در عرصۀ عرفان و حکمت اسلامی بوده است. شروحِ جَندی، تَلِمْسانی، کاشانی، قیصری و ابن تُرْکه درشمار مهم ترین شرح های این کتاب اند. اخیراً بخشی از آن توسط محمدعلی و صمد موحّد نیز به فارسی ترجمه و شرح شده است (۱۳۸۵ش). به پاره ای از زبان های دیگر نیز ترجمه شده است.
فصوص الحکم (فلسفه). فُصوصُ الحِکَم (فلسفه)
تألیف ابونصر فارابی، رساله ای به عربی، در مباحث فلسفی. این اثر مشتمل بر ۶۸ فَصّ در بیان اثبات واجب الوجود و برخی صفاتش، پاره ای از مباحث نفس و بیان بخشی از سلسلۀ موجودات است. هرچند این رساله ساختاری بسان نوشته های متأخر فلسفی ندارد، مطالب هر فص دربردارندۀ استدلال های دقیق منطقی و در برخی جاها همراه با آیات قرآنی است. از آن جا که این رساله علاوه بر آموزه های مشایی، بر پاره ای از نظریات نوافلاطونی استوار است، برخی درصدد نفی انتساب آن به فارابی برآمده اند، اگرچه بیش تر اسناد فلسفی گویای صحت انتساب آن است. افزون بر چاپ سنگی این رساله در ایران، چاپ تحقیقی آن به کوشش محمدحسن آل یاسین منتشر شده است (بغداد، ۱۳۹۶ق). جز شرح های عربی و فارسی فصوص الحکم، ترجمه های آن به آلمانی، ترکی، و فارسی منتشر شده است.

دانشنامه اسلامی

[ویکی اهل البیت] با عنوان فصوص الحکم دو اثر وجود دارد:
[ویکی فقه] فصوص الحکم (ابن عربی). این کتاب، از تالیفات عارف نام دار، محمد بن علی بن محمد بن احمد بن عبدالله بن حاتم طایی، مکنی به ابن عربی و ملقب به محیی الدین است. وی، متوفای سال ۵۴۳ ق، می باشد.
فصوص الحکم عنوانی است که به گفته مؤلف، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم، برای کتاب برگزیده است. عنوان کتاب، مرکب از دو کلمه فص و حکمت است که نیازمند توضیح است.برای کلمه «فص»، در کتاب های لغت، معانی مختلفی ذکر شده که دو معنای آن با محتوای کتاب، مناسب تر می نماید. این دو معنی، عبارتند از: ۱- خلاصه و چکیده چیزی. ۲- نگین انگشتر.با توجه به اینکه حکمت در نزد عارفان، معرفت شئون ذاتی و تجلیات اسما و صفات حق به مشاهده حضوری است، فص هر حکمتی بنا به معنای اول، عبارت است از خلاصه علوم و معارفی که برای هر یک از پیامبران مذکور در این کتاب، به شهود حضوری حاصل شده است؛ معارفی که به مقتضای تفاوت اسمی که ظهور آن در هر پیامبری غالب است و به لحاظ اختلاف آنها در استعداد و قابلیت، متفاوت می باشد. بنا به معنای دوم، فص هر حکمتی عبارت است از قلب هر یک از پیامبران مذکور در این کتاب که علوم و معارف مخصوص به هر یک، از مبدا عالی به آن افاضه شده و در آن، نقش می بندد، همانند نگین انگشتر که اسم صاحبش را بر آن حک می کنند تا نشانی از وجود او باشد و از آن جا که نزول و عروج مراتب وجود دوری است و قلب انسان کامل، محل نقوش حکمت های الهی است، این حکمت ها را به حلقه انگشتری و قلب را به نگین آن که محل نقوش است تشبیه نموده است.
موضوع کتاب
موضوع کتاب « عرفان نظری » است. این کتاب، یکی از عالی ترین و به اعتباری عالی ترین متن در این رشته از معارف الهی است و لذا با یکی از شروح معتبرش همواره از مهم ترین متون آموزشی در عرفان نظری بوده و هست.
آغاز و انجام تالیف
تاریخ دقیق آغاز و انجام تالیف فصوص الحکم روشن نیست، اما با توجه به اینکه ابن عربی تاریخ مبشره ای را که علت اصلی تالیف کتاب است، دهه آخر محرم سال ۶۲۷ ق، ذکر نموده، می توان نتیجه گرفت که این کتاب، در دهه آخر زندگانی او تالیف گردیده و چون از سال ۶۲۰ ق، در دمشق اقامت نموده و تا پایان عمر در آن مکان باقی مانده است، تالیف کتاب فصوص الحکم نیز در دمشق صورت گرفته است.
انگیزه تالیف
...
[ویکی فقه] فصوص الحکم (ابهام زدایی). فصوص الحکم ممکن است عنوان برای کتاب های ذیل باشد: • فصوص الحکم (ابن عربی)، از تالیفات عارف نام دار، ابن عربی و ملقب به محیی الدین در موضوع عرفان نظری• فصوص الحکم (فارابی)، تالیف معلم ثانی، ابو نصر فارابی (متوفی ۳۳۹ ق)، به زبان عربی، یک رساله فلسفی - عرفانی
...
[ویکی نور] فصوص الحکم (تعلیقات ابوالعلاء عفیفی). فصوص الحکم (تعلیقات ابوالعلاء عفیفی)، از تألیفات عارف نام دار، محمد بن علی بن محمد بن احمد بن عبدالله بن حاتم طایی، مکنّی به ابن عربی و ملقب به محیی الدین است. وی، متوفای سال 543ق، می باشد.
فصوص الحِکَم عنوانی است که به گفته مؤلف، پیامبر اکرم(ص)، برای کتاب برگزیده است. عنوان کتاب، مرکب از دو کلمه فص و حکمت است که نیازمند توضیح است.
برای کلمه «فص»، در کتاب های لغت، معانی مختلفی ذکر شده که دو معنای آن با محتوای کتاب، مناسب تر می نماید. این دو معنی، عبارتند از: 1- خلاصه و چکیده چیزی. 2- نگین انگشتر.
با توجه به اینکه حکمت در نزد عارفان، معرفت شئون ذاتی و تجلیات اسما و صفات حق به مشاهده حضوری است، فصّ هر حکمتی بنا به معنای اول، عبارت است از خلاصه علوم و معارفی که برای هر یک از پیامبران مذکور در این کتاب، به شهود حضوری حاصل شده است؛ معارفی که به مقتضای تفاوت اسمی که ظهور آن در هر پیامبری غالب است و به لحاظ اختلاف آنها در استعداد و قابلیت، متفاوت می باشد.بنا به معنای دوم، فصّ هر حکمتی عبارت است از قلب هر یک از پیامبران مذکور در این کتاب که علوم و معارف مخصوص به هر یک، از مبدأ عالی به آن افاضه شده و در آن، نقش می بندد، همانند نگین انگشتر که اسم صاحبش را بر آن حک می کنند تا نشانی از وجود او باشد و از آن جا که نزول و عروج مراتب وجود دوری است و قلب انسان کامل، محل نقوش حکمت های الهی است، این حکمت ها را به حلقه انگشتری و قلب را به نگین آن که محل نقوش است تشبیه نموده است.
(شرح قیصری با تصحیح آشتیانی ص 310 و ص 323. در مورد معنای حکمت: تعلیقه امام خمینی قدس سره ص 323).
موضوع کتاب «عرفان نظری» است. این کتاب، یکی از عالی ترین و به اعتباری عالی ترین متن در این رشته از معارف الهی است و لذا با یکی از شروح معتبرش همواره از مهم ترین متون آموزشی در عرفان نظری بوده و هست.
[ویکی فقه] فصوص الحکم (فارابی). «فصوص الحکم»، تالیف معلم ثانی، ابو نصر فارابی (متوفی ۳۳۹ ق)، به زبان عربی است. کتاب، یک رساله فلسفی- عرفانی است و در آن به ادله اثبات وجود خدا و صفات و افعال او پرداخته شده است.
کتاب، مشتمل بر فصوصی (گوهرهایی) است و در ۷۰ فص تنظیم شده است. هر یک از فصها از چند سطر تجاوز نمی کند و لذا متن اصلی رساله، بدون پاورقی محقق، خیلی مفصل نیست.
گزارش محتوا
کتاب «فصوص الحکمة»، در بین مورخان فلسفه اسلامی و کسانی که در مقام کاوش در سیر تفکر فلسفی اسلامی بوده اند، هیاهویی برپا کرده است. هنوز به درستی معلوم نیست که این کتاب، واقعا از آن حکیم ابو نصر فارابی است یا متعلق به شیخ الرئیس، ابو علی سینا یا از آن مؤلف دیگری است. با آن که صحت انتساب این کتاب به فارابی، در این اواخر مورد تردید قرار گرفته، دلیلی که اقامه شده، کافی به نظر نمی رسد و بیشتر احتمال آن است که این کتاب، از فارابی یا دست کم از یکی از شاگردان وی بوده باشد. مباحث کتاب از حیث تقسیم بندی علوم به «الهیات خاص» یا «الهیات بالمعنی الاخص» مربوط می شود؛ یعنی بحث از دلایل اثبات وجود خدا، صفات و افعال او. فارابی در این کتاب، بحثی از «امور عامه» یا «الهیات عام»، به میان نمی آورد و محور بحث ها، همان شناخت خداوند و صفات کمالیه او و نسبتی است که با جهان و آفریده ها دارد؛ به عبارت روشن تر، در کتاب «فصوص»، بحث از علت و معلول، حادث و قدیم، ثابت و سیال، عینی و ذهنی، واحد و کثیر، قوه و فعل، به میان نمی آید، زیرا این مطالب، در ردیف مسائل الهیات عام یا متافیزیک و فلسفه اولی قرار می گیرند، نه خداشناسی و بحث از ذات و صفات و افعال باری تعالی. «الهیات عام» یا امور عامه یا ما بعد الطبیعه یا فلسفه اولی، فلسفه علیا و به قول بو علی در «دانش نامه علایی»، علم پیشین و دانش برین، همه نام هایی برای فلسفه نظری هستند که در عرف امروزیان، متافیزیک، نام گرفته است که موضوع آن سخن گفتن از احکام و عوارض هستی مطلق یا «موجود بما هو موجود» است؛ به تعبیر دیگر، الهیات عام، همان دانش فراگیر و پرگستره فلسفه است که فیلسوفان مسلمان در نسل های متوالی، همواره در تعریف آن و تعیین و گزینش موضوع آن، وفاق و همسان اندیشی داشته و چنین گفته اند: «فلسفه، عبارت است از علم به احوال موجود از آن جهت که موجود است، نه از آن جهت که تعین خاص دارد؛ مثلا، جسم یا کم، یا کیف، یا انسان، یا گیاه و غیره است». «الهیات خاص» یا «الهیات بالمعنی الاخص»، آن چیزی است که امروزه غربیان از آن به «تئولوژی» تعبیر می کنند و در زبان فارسی « خدا شناسی » گفته می شود. پس از نظر حکیمان اسلامی، الهیات خاص، بحث در زمینه شناخت خداوند و صفات و افعال اوست. حکیمان مسلمان این علم را باارزش ترین علم ها در باره باارزش ترین معلوم ها، می دانند.
← علاقه فارابی به تصوف
در پاورقی، اختلاف نسخ به تفصیل آمده است. در انتهای اثر، فهرست آیات، مصادر و مراجع و الفاظ و اصطلاحات ذکر شده است.
[ویکی نور] فصوص الحکم (فارابی). فصوص الحکم، تألیف معلم ثانی، ابونصر فارابی(متوفی 339ق)، به زبان عربی است. کتاب، یک رساله فلسفی - عرفانی است و در آن به ادله اثبات وجود خدا و صفات و افعال او پرداخته شده است.
کتاب، مشتمل بر فصوصی(گوهرهایی) است و در 70 فص تنظیم شده است. هر یک از فص ها از چند سطر تجاوز نمی کند و لذا متن اصلی رساله، بدون پاورقی محقق، خیلی مفصل نیست.
کتاب «فصوص الحکمة»، در بین مورخان فلسفه اسلامی و کسانی که در مقام کاوش در سیر تفکر فلسفی اسلامی بوده اند، هیاهویی برپا کرده است. هنوز به درستی معلوم نیست که این کتاب، واقعاً از آن حکیم ابونصر فارابی است یا متعلق به شیخ الرئیس، ابوعلی سینا یا از آن مؤلف دیگری است. با آن که صحت انتساب این کتاب به فارابی، در این اواخر مورد تردید قرار گرفته، دلیلی که اقامه شده، کافی به نظر نمی رسد و بیشتر احتمال آن است که این کتاب، از فارابی یا دست کم از یکی از شاگردان وی بوده باشد.
مباحث کتاب از حیث تقسیم بندی علوم به «الهیات خاص» یا «الهیات بالمعنی الاخص» مربوط می شود؛ یعنی بحث از دلایل اثبات وجود خدا، صفات و افعال او. فارابی در این کتاب، بحثی از «امور عامه» یا «الهیات عام»، به میان نمی آورد و محور بحث ها، همان شناخت خداوند و صفات کمالیه او و نسبتی است که با جهان و آفریده ها دارد؛ به عبارت روشن تر، در کتاب «فصوص»، بحث از علت و معلول، حادث و قدیم، ثابت و سیال، عینی و ذهنی، واحد و کثیر، قوه و فعل، به میان نمی آید، زیرا این مطالب، در ردیف مسائل الهیات عام یا متافیزیک و فلسفه اولی قرار می گیرند، نه خداشناسی و بحث از ذات و صفات و افعال باری تعالی.
«الهیات عام» یا امور عامه یا ما بعد الطبیعه یا فلسفه اولی، فلسفه علیا و به قول بو علی در «دانش نامه علایی»، علم پیشین و دانش برین، همه نام هایی برای فلسفه نظری هستند که در عرف امروزیان، متافیزیک، نام گرفته است که موضوع آن سخن گفتن از احکام و عوارض هستی مطلق یا «موجود بما هو موجود» است؛ به تعبیر دیگر، الهیات عام، همان دانش فراگیر و پرگستره فلسفه است که فیلسوفان مسلمان در نسل های متوالی، همواره در تعریف آن و تعیین و گزینش موضوع آن، وفاق و همسان اندیشی داشته و چنین گفته اند: «فلسفه، عبارت است از علم به احوال موجود از آن جهت که موجود است، نه از آن جهت که تعیّن خاص دارد؛ مثلاً، جسم یا کم، یا کیف، یا انسان، یا گیاه و غیره است».
[ویکی فقه] فصوص الحکم (کتاب). این کتاب از تالیفات عارف نامدار، محمد بن علی بن محمد بن احمد بن عبدالله بن حاتم طایی مکنی به ابن عربی و ملقب به محیی الدین است وی متوفای سال ۵۴۳ ه.ق می باشد.فصوص الحکم عنوانی است که به گفته مؤلف، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم برای کتاب برگزیده است. عنوان کتاب مرکب از دو کلمه فص و حکمت است که نیازمند توضیح است.
برای کلمه «فص» در کتابهای لغت، معانی مختلفی ذکر شده که دو معنای آن با محتوای کتاب مناسب تر می نماید این دو معنی عبارتند از:۱- خلاصه و چکیده چیزی۲- نگین انگشتربا توجه به اینکه حکمت در نزد عارفان، معرفت شؤون ذاتی و تجلیات اسماء و صفات حق به مشاهده حضوری است، فص هر حکمتی بنا به معنای اول عبارت است از خلاصه علوم و معارفی که برای هر یک از پیامبران مذکور در این کتاب به شهود حضوری حاصل شده است؛ معارفی که به مقتضای تفاوت اسمی که ظهور آن در هر پیامبری غالب است و به لحاظ اختلاف آنها در استعداد و قابلیت، متفاوت می باشد. و بنا به معنای دوم، فص هر حکمتی عبارت است از قلب هر یک از پیامبران مذکور در این کتاب که علوم و معارف مخصوص به هر یک، از مبدا عالی به آن افاضه شده و در آن نقش می بندد همانند نگین انگشتر که اسم صاحبش را بر آن حک می کنند تا نشانی از وجود او باشد و از آنجا که نزول و عروج مراتب وجود دوری است و قلب انسان کامل محل نقوش حکمتهای الهی است، این حکمتها را به حلقه انگشتری و قلب را به نگین آن که محل نقوش است تشبیه نموده است. در مورد معنای حکمت: تعلیقه امام خمینی قدس سره ص۳۲۳. موضوع کتاب «عرفان نظری» است. این کتاب یکی از عالی ترین و به اعتباری عالی ترین متن در این رشته از معارف الهی است و لذا با یکی از شروح معتبرش همواره از مهم ترین متون آموزشی در عرفان نظری بوده و هست.