سد سازه‌ای است که برای جلوگیری از سیلاب و جمع‌آوری آب به منظور ذخیره‌سازی، آبیاری و تولید برق طراحی شده است. بزرگ‌ترین آن ها معمولاً از نوع خاکی و سنگی هستند که به انواع خاکی معروفند. انواع قدیمی بریتانیا، که در حدود سال ۱۸۰۰ و پیش از آن ساخته شده‌اند، هسته‌ای از خاک رس ورز داده، مخلوطی از خاک رس و آب برای افزایش نفوذناپذیری داشتند. این نوع از سازه ها معمولاً در دره‌های عریض ساخته می‌شوند. در دره‌های باریک و عمیق، ساخت نوع بتنی ضروری است، زیرا تنها بتن مسلح می‌تواند در برابر فشار بالای آب پشت این سدها مقاومت کند. انواع بتنی یکی از پیشرفت‌های مهم در نواحی کم باران، مانند برخی مناطق برزیل، هستند که در آن‌ها آب بر روی بستر سنگی ذخیره می‌شود. برای جلوگیری از تبخیر سریع آب، دیواری تا سطح زمین احداث می‌شود. بسیاری از انواع بتنی دارای مقطع مثلثی هستند و وجه عمودی آن‌ها به سمت بالادست این سازه قرار دارد. وزن عمودی این سازه ها باعث ثبات آن‌ها در محل خود می‌شود و به همین دلیل به آن‌ها سدهای وزنی می‌گویند. امروزه به دلیل هزینه و زمان بالای ساخت، از این روش برای ساخت سدهای بسیار بزرگ استفاده نمی‌شود.
سد
لغت نامه دهخدا
سد. [ س َدد ] ( ع مص ) راست و استوار گردیدن. ( منتهی الارب ) ( آنندراج ). استوار شدن. ( غیاث اللغات ). || ( مص ) استوار کردن رخنه را و اصلاح آن نمودن. ( منتهی الارب ) ( آنندراج ). بند کردن. ( غیاث ). || بازداشتن. || برآوردن. ( منتهی الارب ) ( آنندراج ). || قطع کردن سخن بر کسی. ( منتهی الارب ).
فرهنگ معین
فرهنگ عمید
۱. دیواری ضخیم که از سنگ و سیمان یا آجر و آهک یا چوب و آهن برای بالا آمدن سطح آب و آبیاری زمین های اطراف یا جلوگیری از سیل، در جلو آب می سازند.
۲. [عربی: سَدّ، جمع: اَسداد] بند، حائل میان دو چیز.
۳. (اسم مصدر ) بستن، بند کردن.
۴. (اسم مصدر ) به هم آوردن رخنه.
فرهنگ فارسی
کوهی است غطفان را
دانشنامه آزاد فارسی
سازه ای برای جلوگیری از جاری شدن سیل و جمع آوری آب برای ذخیره سازی، آبیاری، و تولید برق. بزرگ ترین سدها از نوع خاک وسنگی اند که به سد خاکینیز معروف اند. سدهای قدیمی بریتانیا، که حدود ۱۸۰۰ و پیش از آن ساخته شدند، هسته ای از خاک رُس ورزداده(مخلوطِ خاک رُس و آب برای افزایش نفوذناپذیری) داشتند. این نوع سد را معمولاً در درّه های عریض می سازند. در درّه های باریک و عمیق باید سد بتونی ساخت، زیرا فقط بتون مسلح در برابر فشار بالای آب پشت این سدها مقاومت می کند.سدهای بتونی. یکی از پیشرفت های ارزشمند در نواحی کم باران، مانند بخش هایی از برزیل، ساخت سدهای زیرزمینی است که در آن ها آب روی بستر سنگیذخیره می شود. دیواری تا سطح زمین احداث می شود تا از تبخیر سریع آب جلوگیری کند. بسیاری از سدهای بتونی مقطع مثلثی دارند و وجه عمودی آن ها به طرف بالادست سد است. وزن عمودی این سدها آن ها را در جای خود نگه می دارد. این سدها را سد وزنیمی نامند. امروزه برای ساختن سدهای بسیار بزرگ از این روش استفاده نمی کنند، زیرا بسیار پرهزینه و وقت گیر است. سایر سدهای بتونی را به شکل قوسی می سازند. شکل قوسی سد سبب می شود نیروی افقی به دیواره های درّه منتقل شود. مقاومت سد قوسی، درست مانند پل قوسی، به سبب شکل قوسی آن است. در قرن ۲۰ ساخت این نوع سد بسیار رایج شد. این سدها از انواع دیگر مقاوم ترند و مصالح کمتری برای ساختن آن ها مصرف می شود.
سد پشت بنددار. این نوع سد زمانی ساخته می شود که صرفه جویی در هزینۀ ساخت اهمیت داشته باشد یا شرایط پی چنان باشد که نشود سد دیگری را انتخاب کرد. قسمت بالادست سد پشت بنددارمتشکل از تعدادی طرّه، دال، قوس یا گنبداست که از پشت به ردیفی از پشت بند تکیه دارند. این نوع سد را معمولاً از بتون مسلح و بتون پیش تنیده می سازند.
سدهای خاکی. این سدها هسته ای نفوذناپذیر دربرابر آب دارند که قبلاً از خاک رُس ورزداده ساخته می شد، اما اکنون آن را از بتون می سازند. ساخت این نوع سد، حتی در اندازه های بسیار بزرگ، کاملاً به صرفه است. سد سنگریزنوعی سد خاکی است که در آن، به جای تودۀ متراکم خاک، از سنگریزه استفاده می شود.
سدهای مهم. سد روگوندر تاجیکستان، با ارتفاع ۳۳۵ متر، مرتفع ترین سد جهان است. سد نیو کورنلیا تِیلینگز، در امریکا، با حجم ۲۰۹میلیون متر مکعب، حجیم ترین سد جهان است. سد آبشار اوئندر اوگاندا، با گنجایش ۲۰۴.۸میلیارد متر مکعب، بیشترین گنجایش را دارد. سد ایتایپو، بر روی رودی بین برزیل و پاراگوئه، بزرگ ترین نیروگاه آبی را دارد و ۱۲,۷۰۰ مگاوات برق تولید می کند. ساختمان سد سه دره، در جانگ جیانگ، رسماً در ۱۹۹۴ آغاز شد و در ۲۰۰۹ تکمیل خواهد شد. در عهدنامه ای بین هند و نپال، مصوبِ نپال (۱۹۹۶)، طرح هایی برای ساختن سد پانچشوار، با ارتفاع ۳۱۵ متر گنجانده شده است. در ۱۹۹۷، تقریباً ۴۰هزار سد بزرگ به ارتفاع بیش از پانزده متر، و ۸۰۰هزار سد کوچک در جهان فعال بود.
سد و محیط زیست. سدها در طرح های عظیم آبیاری بسیار مفیدند و منبع ارزان و مطمئن تولید برق محسوب می شوند، امّا مشکلات زیست محیطی بسیاری ایجاد می کنند. کوچ اجباری جوامع محلی، آب گرفتگی و شورشدن خاک، و از بین رفتن زیستگاه ها از آن جمله اند. با احداث سد کانزادر زیمبابوه، زیستگاه کرگدن ها، که ازجمله پستاندارانی اند که نسل آن ها به شدت درمعرض خطر انقراض است، زیر آب رفت. کارآیی سدهای عظیم نیز نیاز به بحث و بررسی دارد، زیرا مخزن آن ها از پایین پر از گل ولای می شود و درنتیجه، عمق مخزن و حجم آبِ جمع شده در پشت سد کاهش می یابد. این امر سبب کاهش میزان برق حاصل از توربین های برقابی می شود. محروم ماندن نواحی پایین تر رودخانه از رسوبات حاصل خیز نیز تأثیر نامطلوبی بر رودخانه و حیات آبی می گذارد. رسوباتی که قبلاً با آب به پایین دست رودخانه منتقل می شدند، اکنون پشت سد انباشته می شوند. این امر سیلیکات های موجود در آب را کاهش می دهد و درنتیجه، سبب تغییر نوع جلبک های دریا به سود گونه هایی می شود که گُل های سمی می دهند. این گل ها ماهی ها و سایر جانوران آبزی را می کشند.
تخریب سد. نخستین سدی که بنا به ملاحظات زیست محیطی تخریب شد بر رودخانۀ کلاید، در نیوپورت، واقع در ورمونت امریکا، قرار داشت (۱۹۹۶). در ۱۹۹۷، تخریب چندین سد، به ویژه در امریکا، استرالیا و فرانسه منجربه بروز درگیری هایی شد.
جملاتی از کلمه سد
بزم عاشق نداشت نرگسدان سر زد از باغ آسمان مهتاب
