معنی تاریخ قم

دانشنامه آزاد فارسی

تاریخ قُم
کتابی تاریخی به فارسی که در سال های ۸۰۵ ـ۸۰۶ق از زبان عربی ترجمه شده است . اصل کتاب را حسن بن محمد قمی در ۳۷۸ق به تشویق صاحب بن عبّاد در بیست باب نوشت ولی آنچه از این ترجمه برجای مانده ، شامل پنج باب نخست تاریخ قم است که مطالبی در باب خصوصیات جغرافیایی و تاریخی شهر قم و ورود مسلمانان به آن شهر و اشاعرۀ آنجا دارد. نثر ترجمه ساده و روان است و اطلاعات ارزشمندی در زمینۀ شهرنشینی ، زمین داری ، تقسیم آب ، احکام خراج، و روابط ارباب ـ رعیتی در ایران پس از اسلام دارد. سیدجلال الدین تهرانی در ۱۳۱۳ش آن را تصحیح و به چاپ رساند.

دانشنامه اسلامی

[ویکی نور] تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی، به تصحیح سید جلال الدین طهرانی، چاپ اول، تهران، 1313 ش، ؛ (هوتم شیندلر)Houtum Schindler (کتاب)8981,Eastern Irak) London) در فصلی تحت عنوان «قم نامه» به کرّات از تاریخ قم نقل قول کرده است. توسط حسن بن محمد بن حسن قمی، در سال 378 قمری به تشویق صاحب بن عبّاد اسمعیل کافی الکفاة، در عصر فخر الدوله دیلمی به عربی تألیف شده است. اکنون هیچ نسخه ای از اصل آن در دست نیست.
اما برگردان فارسی آن توسط حسن بن علی بن حسن بن عبدالملک قمی در سال های 805 و 806 قمری، برای ابراهیم بن محمود بن محمد بن علی الصّفی صورت گرفته است. مترجم اشاره می کند که متن اصلی حاوی بیست باب و پنجاه فصل بوده است. اما نسخ فارسی تاریخ قم که تا حال دیده شده، بیش از پنج باب آن را، نداشته است.
از زندگی مؤلف آگاهی ناچیزی وجود دارد. برادر او-ابوالقاسم علی بن محمّد بن الحسن الکاتبی-در دوران زندگی خود مدتی حاکم قم بوده است. او خود تحت حمایت اسماعیل بن عبّاد بن العباس بن عبّاد، وزیر فخر الدّوله ابن رکن الدّوله دیلمی (387-366 ق) بوده و تاریخ قم را به او اهداء کرده است. برای اطلاع از احوال اسماعیل بن عبّاد بنگرید به: یاقوت: معجم الادباء، به کوشش مارگلیوث، اوقاف گیب، 310 , ii ,Series
مؤلف در مقدمه اثر خود علاقه اسماعیل بن عباد نسبت به مردم قم به ویژه تعطّف و شفقت او نسبت به «اشراف طالبیّه و سادات فاطمیّه» را توصیف می کند. به ویژه از یکی از فضایل او بسیار به نیکی یاد می کند و آن این که «کتب بسیار و دفاین بیشمار و دواوین از انواع علوم و اصناف اشعار و فنون اخبار بر طلبه و اهل علم وقف فرمود تا مطالعه آن می نمودند و از آن فواید برمی داشتند و نسخ برمی داشتند و می نوشتند.» تاریخ قم ص 6-5 حسن بن علی قمی در ابتدا قصد تألیف دو کتاب را داشته است؛یکی تاریخ قم و دیگر تاریخ عرب اشعریّه که به قم نزول کردندزیرا که ایشان آن کسی بودند که مالک شهر قم شدند و آن را تکویر کردند و بارو کشیدند و ایشان را به قم چندین آثار و علاماتپس اولی آن دیدم که آن کتاب را با این کتاب جمع کنم و اخبار طالبیّه که به قم آمدند و وطن ساختند یاد کنم.» همانجا، ص 13-12 هدف اصلی مؤلف از تألیف این کتاب دو چیز بوده است: یکی تصنیف اثری مشابه با کتاب تاریخ اصفهان حمزه اصفهانی و دیگر جمع آوری اخبار و روایات قدیمی درباره تاریخ قم پیش از اینکه این اخبار از بین بروند.
پنج باب کتاب که از طریق ترجمه فارسی آن به ما رسیده به شرح زیر است:
[ویکی فقه] تاریخ قم (ابهام زدایی). تاریخ قم ممکن است عنوان برای کتاب های ذیل بوده و یا در معانی ذیل به کار رفته باشد: • تاریخ قم (حسن قمی)، کتابی در تاریخ شهر قم از حسن بن محمد بن حسن قمی ، در سده چهارم• تاریخ قم (ناصر الشریعه )، اثر محمد حسین ناصر الشریعه به زبان فارسی پیرامون شهر قم
...
[ویکی شیعه] تاریخ قم (ابهام زدایی). تاریخ قم (کتاب) ممکن است به یکی از موارد زیر اشاره داشته باشد:
[ویکی شیعه] تاریخ قم (حسن بن محمد قمی). تاریخ قم، کتابی به زبان عربی درباره تاریخ قم از حسن بن محمد بن حسن قمی، در قرن چهارم است، این کتاب از آثار معتبر درباره تاریخ شهر قم محسوب می شود. امروزه متن اصلی آن، موجود نیست؛ اما ترجمه فارسی اثر در دسترس است. مؤلف در کتاب خود از منابع متعدد بهره برده و غالباً آن ها را نام برده است. تاریخ قم در بیست باب و پنجاه و یک فصل تألیف شده است؛ ولی ترجمه فارسی موجود فقط شامل پنج باب نخست این کتاب می باشد. تاریخ قم مفصّل ترین و معتبرترین سند درباره وضع مالک و زارع در ایران آن روزگار به شمار می آید.
نام مؤلف در منابع به صورت های مختلف ذکر شده است؛ ابن طباطبا علوی اصفهانی (متوفی ۴۷۹ق) مؤلف را ابوعلی حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک اشعری قمی و افندی اصفهانی (متوفی ۱۱۳۰ق) حسن بن محمدبن حسین شانی یا شیبانی نامیده است؛ ولی در چند جای کتاب مؤلف خود را حسن بن محمد بن حسن قمی (یا حسن بن محمد) معرفی می کند. وی از بزرگان علمای امامیه و از معاصران شیخ صدوق و از راویان برادر او و چه بسا خود او بوده است.
درباره شرح زندگی او اطلاعی در دست نیست و فقط بروکلمان تاریخ درگذشت او را ۴۰۶ ذکر کرده است. جز این کتاب اثر دیگری از مؤلف موجود نیست ولی از مقدمه مؤلف برمی آید که وی دو مجموعه شعر از جعفربن محمدبن علی عطار برای صاحب بن عباد و ابوالفضل بن عمید تهیه کرده بوده است.
[ویکی فقه] تاریخ قم (حسن قمی). تاریخ قم، کتابی در تاریخ شهر قم از حسن بن محمد بن حسن قمی ، در سده چهارم می باشد.
نام مؤلف در منابع به صورت های مختلف ذکر شده است؛ ابن طباطبا علوی اصفهانی (متوفی ۴۷۹) مؤلف را « ابو علی حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک اشعری قمی »، و « افندی اصفهانی » (متوفی ۱۱۳۰) « حسن بن محمد بن حسین شانی » / شیبانی نامیده است، ولی در چند جای کتاب مؤلف خود را «حسن بن محمد بن حسن قمی» معرفی می کند.
بیوگرافی مولف تاریخ قم
وی از بزرگان علمای امامیه و از معاصران شیخ صدوق و از راویان برادر او و چه بسا خود او بوده است.
در باره شرح زندگی او اطلاعی در دست نیست و فقط بروکلمان تاریخ درگذشت او را ۴۰۶ ذکر کرده است.
سایر تالیفات مولف
جز این کتاب اثر دیگری از مؤلف موجود نیست ولی از مقدمه مؤلف بر می آید که وی دو مجموعه شعر از «جعفر بن محمد بن علی عطار» برای «صاحب بن عباد» و «ابوالفضل بن عمید» تهیه کرده بوده است.
اصل و ترجمه کتاب تاریخ قم
...
[ویکی نور] تاریخ قم (قمی حسن بن محمد). تاریخ قم، ترجمه فارسی اثری است در تاریخ و جغرافیای شهر قم با برخی اطلاعات دربار فرهنگ و جامع این شهر تا سد 4ق، تألیف حسن بن محمد قمی (د. پس از 378ق).
بنای شهرت قمی همین کتاب است که به گفت خود وی کتاب قم نام داشته، و آن را به عربی و برای صاحب بن عباد نوشته بوده است. وی نخست قصد داشته است کتابی مشتمل بر «اخبار عرب اشعریه که به قم نزول کردند» بنویسد؛ اما بعد هدف خود را گسترش داده، و کتابی جامع دربار قم رقم زده است. قمی در سبب تصنیف کتاب می گوید: «از آن گاه باز که ابوعبدالله حمزۀ بن حسن اصفهانی کتاب اصفهان تصنیف کرد و در شرح قصص و اخبار قم هیچ شروعی نکرد و برادرم، ابوالقاسم علی بن محمد بن حسن الکاتب مرا گفت که چون به شهر قم رسیدم، تفحص بسیار کردم، باشد که کتابی از اخبار قم به دست آرم، مقدور نشد؛ پس به غایت من حریص گشتم بر تصنیف این کتاب...».
کتاب حاضر؛ مشتمل بر یک خطبه، یک پیش گفتار به قلم مصحح؛ آقای محمدرضا انصاری قمی، مقدمه ای به قلم مترجم؛ تاج الدین حسن بن بهاءالدین علی بن حسن بن عبدالملک قمی، مقدمه مؤلف و پنج باب می باشد.
اصل عربی کتاب قمی تاکنون به دست نیامده، و آنچه از این کتاب امروزه در دست است، ترجمه ای است از 5 باب کتاب که در حدود سال 805 یا 806ق. به انجام رسیده است. در سده های گذشته نیز تنها همین ترجمه در دسترس مؤلفان بوده است. با این همه، به استناد بعضی شواهد، می توان گفت که متن عربی و کامل کتاب تا اواخر دور قاجاریه موجود بوده است.
در پاره ای از مآخذ متأخر، تاریخ ترجمه 865ق یاد شده است که یقیناً درست نیست، و ظاهراً بر اثر تصحیف «ست» به «ستین»، در برخی نسخه ها، این اشتباه پدید آمده است. در نسخه کهنی از این ترجمه که در کتابخانه مرعشی (شم 1715) موجود است، تاریخ کتابت آن 837ق آمده است.
[ویکی فقه] تاریخ قم (ناصر الشریعه ). نام کامل کتاب تاریخ قم یا حریم مطهر بانوی عالیقدر اهل بیت عصمت و طهارت حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیهم اثر محمد حسین ناصر الشریعه که به زبان فارسی پیرامون شهر قم ، حضرت معصومه و عالمان مدفون در این شهر و اماکن مقدسه سخن می گوید.
در ابتدای، تصحیح کتاب، با مقدمات، تعلیقات و اضافاتی چند به طبع رسیده است. کتاب با مقدماتی در مدح حضرت معصومه، موقعیت قم، قم قبل از اسلام ، قم در دوران اسلامی، قم در دوره صفویه آغاز شده به اجمال از سازمان اداری آستانه قم و دیگر مطالب مربوط به آن سخن رفته است. همچنین دانشمندانی که در این شهر می زیسته اند، معرفی شده اند. افزون بر این، مقدمه چاپ های قبلی کتاب در این بخش به طبع رسیده است. در پی این مطالب، مباحث اصلی در پنج باب فراهم آمده و در پایان شعرای قم معرفی شده اند.
گزارش محتوا
نویسنده نخست به فضیلت شهر قم از صدر اسلام تاکنون پرداخته و مرکز تشیع برای قم، اوضاع شهر قم صفویه و وجود عالمان بزرگ اسلامی در این شهر را بررسی و بیان می کند. وی آنگاه به معرفی اماکن متبرکه استان قم پرداخته و حدود چهل امامزاده مدفون در شهر قم را به صورت اجمالی معرفی کرده است. توصیف مرقد حضرت معصومه ، معرفی مساجد موجود در قم، معرفی راویان و محدثان معروف قم و فهرست شاعران قمی از دیگر مباحث این کتاب است. در باب اول ذیل سیزده فصل از موقعیت جغرافیایی و تاریخی قم سخن می رود، همچنین به برخی حوادث طبیعی از جمله سیل های عظیم اشاره می گردد که به این شهر خساراتی وارد نموده است. ورود نخستین طایفه عرب اشعری به قم و برخی مطالب تاریخی دیگر، مطالب باب اول را تشکیل می دهد. باب دوم در دو فصل تدوین شده به روایاتی درباره این شهر اختصاص دارد. در این باب به راه های قم در زمان قدیم و امروز اشاره شده است. باب سوم با شرح ورود حضرت معصومه سلام الله علیهم به قم آغاز می شود و در پی آن، تاریخچه گنبد و بارگاه با اشاره به پادشاهان مدفون در قم درج می گردد. همچنین امامزاده هایی که در قم و اطراف این شهر دفن شده اند، معرفی می شوند. مؤلف در باب چهارم مساجد و مدارس قم را معرفی می کند. فصل پنجم به معرفی فقها، راویان، محدثین و دانشمندان نامی قم از عصر محقق قمی تا عصر حاضر اختصاص یافته است.
[ویکی شیعه] تاریخ قم (کتاب). تاریخ قم، کتابی درباره تاریخ قم از حسن بن محمد بن حسن قمی، در قرن چهارم است، این اثر یکی از معتبرترین آثار درباره تاریخ شهر قم محسوب می شود.امروزه متن اصلی آن که به زبان عربی بوده، موجود نیست. اما ترجمه فارسی اثر در دسترس است. مؤلف در کتاب خود از منابع متعدد بهره برده و غالباً آن ها را نام برده است. تاریخ قم در بیست باب و پنجاه و یک فصل تألیف شده است. ولی ترجمه فارسی موجود فقط شامل پنج باب نخست این کتاب است. از وجوه اهمیت این کتاب، دربرداشتن مطالب بسیاری درباره کشاورزی قم است. همچنین تاریخ قم مفصّل ترین و معتبرترین سند درباره وضع مالک و زارع در ایران آن روزگار به شمار می آید.
نام مؤلف در منابع به صورت های مختلف ذکر شده است؛ ابن طباطبا علوی اصفهانی مؤلف را ابوعلی حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک اشعری قمی و افندی اصفهانی حسن بن محمدبن حسین شانی / شیبانی نامیده است، ولی در چند جای کتاب مؤلف خود را حسن بن محمد بن حسن قمی (یا حسن بن محمد) معرفی می کند.