دانشنامه اسلامی
دو تن از پادشاهان تیموری هند «توزک» نوشته و در آن، اوضاع دوران پادشاهی و قانونهای مُلکداری خود را به قلم آورده اند: ظهیرالدین محمد بابر، مؤسس این سلسله که رویدادهای روزگارش را به ترکی جغتایی نوشت و دو ترجمه فارسی دارد و نورالدین محمد جهانگیر (1037 - 1014ه) که توزک خود را تا میانه سال هفدهم پادشاهی اش خود نوشت و از آن پس، معتمدخان را که از امیران وی بود بدین کار گمارد و وی این کار را تا اوایل سال نوزدهم سامان داد و پس از او، میرزا محمدهادی معتمدالخدمت تا پایان کار جهانگیر بدین کار پرداخت و دیباچهای بر آن افزود. این کتاب را که اطلاعات تاریخی فراوانی درباره پادشاهان پیش از جهانگیر دربردارد و بعدها به منبعی ارزنده برای بسیاری از نویسندگان تاریخ هند بدل شد، شرح رویدادها و کارهای روزانه جهانگیرشاه میتوان دانست.
متن کتاب از روانی و سادگی فراوانی برخوردار است. این ویژگی بر چیرگی جهانگیر بر زبان فارسی و پرهیز او از تکلف در ادای سخن دلالت میکند. نویسنده عیبها و نقصها را به درستی گزارش میکند، اما از متناقضگویی و دروغپراکنی میپرهیزد و رفتارهای نیکو و هنرمندانه را آشکار میسازد و به آنها میبالد. دیباچه و متن کتاب تا «نوروز هفدهم»، نوشته خود جهانگیر است که در درونمایه آنها را زیر عنوانهایی میگنجاند و گاهی گزارش هایش را درباره رویدادهای خرد و کلان هر سال، به شعرهایی از خود یا دیگر شاعران میآراید.
درونمایه این کتاب بر این دلالت میکند که جهانگیر بیشتر زندگی خود را در سفر به گوشه و کنار کشورش گذرانده و او با این سفرها از وضع قلمرو خود آگاه میشده و از اینرو، از پیشینیان خود پیشی گرفته است. وی در این سفرها به هنگام فراهم آمدن زمینههای عیش و عشرت، به شرح و توضیح آنها میپرداخت. به سر بردن در مجلسهای شرابخواری و نغمهسرایی، از چیزهایی به شمار میرود که نویسنده توزک با شور فراوان از آنها یاد میکند.
وی درباره جغرافیای هندوستان نیز سخن گفته و از هر سرزمین (ایالت) و ویژگیهای آن (گستره، شمار و آیین های مردمان، آب و هوا، تولیدات کشاورزی و درختان و میوهها) جداگانه نام برده و از گونههای حیوانات و حبوبات و طرز زندگی مردمنشان سخن رانده است. او از آگره تا پنجاب و کشمیر و از مالوه تا گجرات راه پیمود و در همه این سرزمینها «از سر تحقیق به تحریر» پرداخت.
