مترادف

لغت نامه دهخدا

مترادف. [ م ُ ت َ دِ ] ( ع ص ) در پی دیگری سوار شونده. ( غیاث ) ( آنندراج ). کسی که پس دیگری سوار شود. ( ناظم الاطباء ). || پی در پی. ( غیاث ) ( آنندراج ). متوالی و پی در پی و قطع نشده از عقب دیگری. ( ناظم الاطباء ). پیاپی. پشت سرهم : و به سبب دوری آن ( فاصله کبری ) در طبع و خروج آن در کثرت حرکات متحرکات مترادف از اعتدال آن را کبری نام نهادند. ( المعجم ). و بر عقب آن اخبار مصائب جمعی از ملوک و اکابر عراق و خراسان در مدتی از هر طرف متواتر و مترادف شد. ( ترجمه تاریخ یمینی چ 1 تهران ص 178 ). || شریک چیزی در اسم. ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء ). دو سه لفظ که در معنی شریک باشند چنانکه قلب و فؤاد و جنان که هر سه بمعنی دل است. ( غیاث ) ( آنندراج ). هم معنی و به این معنی... از لغات مولده است. ( ناظم الاطباء ). دو یا چند کلمه که برای معنی واحد وضع شده باشند، هر یکی مترادف دیگری یا دیگران است مثل هیمه. هیزم. یا مدامه و راح و جز اینها. مقابل متباین. ( یادداشت به خط مرحوم دهخدا ). اما قسم اول که الفاظ بسیار بر یک معنی دلالت کند، آن را اسماء مترادفه خوانند، مانند دلالت انسان و بشر بر مردم و میان مترادفه و متباینه اشتباه ممکن بود مثلاً لفظی باشد که دلالت کند بر معنیی و لفظ دیگر بر همان معنی با وصفی مقارن و گمان افتد که هر دو لفظ مترادفند و نباشند بلکه متباین باشند مانند «سیف » و «حسام » چه سیف شمشیر بود و حسام شمشیر بران... ( اساس الاقتباس ص 9 ). دو یا چند لفظ مختلف که بر یک معنی دلالت کند، مانند دلالت انسان و بشر بر مردم. ( اساس الاقتباس ). || پیوسته شده در مزاوجت. ( ناظم الاطباء ) ( از فرهنگ جانسون ). || ( اصطلاح عروض ) قافیه ای است که در آن دو ساکن جمع آیند. ( منتهی الارب ) ( از ناظم الاطباء ). و آن قافیتی است که در آخر آن دو ساکن باشد چنانکه : دی بامداد عید که بر صدر روزگار. و در اشعار عجم این قافیت در یازده فعل افتد: مفعولان و فاعلان و فعلان و فعولان مفاعیل و فعول وفاع ومفاعیلان و فاعلییان و فعلییان و این قافیت را از بهر آن مترادف خواندند که سواکن [ آن ] بر پی یکدیگرندیکی ردف دیگری ، و عدد قوافی اشعار عجم سی و یک است.( المعجم چ مدرس رضوی ص 205 ). و رجوع به ترادف شود.

فرهنگ معین

(مُ تَ دِ ) [ ع . ] (اِفا. ) ۱ - پی درپی . ۲ - هم معنی .

فرهنگ عمید

۱. (ادبی ) کلمه ای که در معنی شبیه کلمۀ دیگر باشد، هم معنی.
۲. (ادبی ) قافیه ای که دو حرف ساکن پیاپی در آن باشد، مانندِ «سَرد» و «فَرد».
۳. [قدیمی] چیزی که ردیف چیز دیگر واقع می شود، ردیف هم، پی در پی.

فرهنگ فارسی

دریف هم، پی درپی، چیزی که ردیف چیزدیگرواقع شودچندکلمه هم معنی که باهم گفته ونوشته شود
۱ - ( اسم ) در پس یکدیگر سوار شده . ۲ - ( صفت ) پیاپی پشت سرهم : و بسبب دوری آن ( فاصل. کبری ) در طبع و خروج آن در کثرت حرکات متحرکات مترادف از اعتدال آنرا کبری نام نهادند . ۳ - دو یا چند لفظ مختلف که بر یک معنی دلالت کند مانند دلالت انسان و بشر بر مردم . توضیح میان مترادفه و متباینه اشتباه ممکن بود مثلا لفظ باشد که دلالت کند بر معنی و لفظی دیگر بر همان معنی با وصفی مقارن و گمان افتد که هر دو لفظ مترادفند و نباشد بلک متباین باشند مانند سیف و حسام چه سیف شمشیر بود و حسام شمشیر بران . ۴ - قافیه ایست که در آخر آن دو ساکن باشد مانند : دی بامداد عید که بر صدر روزگار . ۵ - متوالی مقابل متواتر : تجنیس مزدوج آنست که کلمات متجانس مترادف یکدیگر افتد چنانک معزی گفته است : هست شکر بار یاقوت تو ای عیار یار نیست کس را نزد آن یاقوت شکر بار بار .

فرهنگستان زبان و ادب

{enharmonic} [موسیقی] نغمه ها و فواصل و آکوردها و گام های ناهمنام یا ویژگی آنها که در نظام اعتدال متساوی صدای واحدی دارند
[زبان شناسی] ← هم معنا

دانشنامه عمومی

هم معنا ( به انگلیسی: Synonym ) یا مترادف یا هم چم عبارتی است که در یک زبان معنای دقیقاً برابر یا تقریباً برابری با واژه یا عبارت دیگری دارد. به کلمات مترادف، هم معنی و هم ردیف نیز گفته می شود و به عبارت دیگر توضیح دربارهٔ یک کلمه یا فراخوانی فهرستی از کلمه های هم معنی است.
از نظر زبان شناسی کلمات مترادف معمولاً برای پرهیز از تکرار کلمات در جمله، استفاده شده و از منظر ادبی نیز بر زیبایی و غنای متن می افزایند. واژهٔ وام گرفته شده از زبان های دیگر، اگر با واژهٔ موجود در زبان میزبان هم معنی باشد می تواند به عنوان مترادف آن به کار رود. مانند تغییر: دگرگونی. در این صورت به علت ورود کلمات عربی در زبان فارسی می توان کلمات داخل شده را مترادف دانست. در برخی موارد نیز هردو کلمه مترادف وام گرفته شده هستند، مانند صولت: هیبت. در زبان انگلیسی کلمه های car و automobile مترادف یکدیگر هستند.
یکی از اولین کتبی که در زمینهٔ مترادفات زبان فارسی تألیف شده «فرهنگ مترادفات و اصطلاحات» محمدپادشاه صاحب فرهنگ آنندراج است.
نخستین گنج واژه ( تزاروس ( به انگلیسی: Thesaurus ) ) علمی فارسی به فارسی «فرهنگ بیان اندیشه ها» تألیف دکتر محسن صبا است که در سال ۱۳۶۶ منتشر شد. کتاب فرهنگ طیفی منتشر شده در سال ۱۳۷۸ به صورتی روشمندتر تهیه شد. ( از همان منبع ) .
استفاده از کلمه تزاروس نخست در سال ۱۸۵۲ با انتشار کتاب «اصطلاحنامه لغات و عبارات انگلیسی» اثر پیترمارک روژه ( ۱۷۷۹–۱۸۶۹ ) آغاز شد. هدف این کتاب کمک به افرادی است که قصد یافتن اصطلاحات دقیق برای بیان اندیشه های خود دارند. تزاروس روژه در واقع نوعی رده بندی اصطلاحات است و ارزش آن در شیوه ارتباط دادن مفاهیم به یکدیگر است. از اوایل قرن بیستم با پیشرفت علم اطلاع رسانی اصطلاحنامه به عنوان ابزاری که می تواند اطلاعات مورد نیاز را در هر زمینه بازیابی کند، مورد توجه خاص قرار گرفت. در سال ۱۹۵۱، هانس پیتر لون تحت تأثیر روش تزاروس روژه تصمیم گرفت کلماتی را که از نظر مفهومی با یکدیگر مرتبط بودند، دسته بندی کند.
مترادف (موسیقی). در تئوری موسیقی، دو نت مترادف یا اِنارمونیک ( به فرانسوی: enharmonic ) نامیده می شوند، وقتی هر دو به یک زیروبمی یکسان اشاره دارد اما به دو شکل مختلف نت نویسی می شوند.
برای نمونه، در اعتدال مساوی ( که در حال حاضر رایج ترین روش کوک کردن سازهاست ) ، نت های «فا دیز» ( F♯ ) و «سل بمل» ( G♭ ) مترادف هستند.
مفهوم امروزی آنارمونیک، بعد از زمانی است که فواصل موسیقی غرب دارای «اعتدال مساوی» شد و قبل از آن مفهوم دیگری داشت. این اصطلاح موجب بروز اختلاف به مدت یک قرن در میان موسیقیدانان شد، چرا که این اصطلاح اختلاف های جزئی در فواصل را در نظر نمی گیرد و فقط روی سازهایی مانند پیانو و ارگ قابل تغییر نیستند. پس از سفارش ساخت سازهای شستی دار با کوک اعتدال مساوی که توسط باخ تعدیل شده بود و هر اکتاو به دوازده نیم پردهٔ مساوی تقسیم شد. آهنگسازان روی این فواصل به آهنگسازی پرداختند و گوش انسان به مرور به آن عادت کرد. این اعتدال باعث شد که مفهوم آنارمونیک وارد دانشِ هارمونی گردد و در مدگردی از آن استفاده شود.

دانشنامه آزاد فارسی

مُترادِف
(در لغت به معنی پیاپی) اصطلاحی در قافیه. قافیه ای که در آن پیش از حرف رَویِ ساکن حرف متحرکی نباشد، مانند حرف ساکن «خ» که در دو قافیۀ این بیت پیش از حرف روی ساکن «ت» قرار گرفته است: تو با خلق سهلی کن ای نیکبخت/که فردا نگیرد خدا با تو سخت (سعدی).

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] دو اصطلاح که مفهوم واحدی داشته باشند و یا هم معنا تلقی شوند مترادف نامیده می شوند.
از ان جا که در نظام اطلاع رسانی ضرورتا از میان اصطلاحات مترادف یکی به عنوان مدخل و اصطلاح مرجح باید انتخاب گردد به منظور انتخاب اصظلاح مرجح ضوابطی در نظر گرفته شده که با توجه به مجموعه این ضوابظ اصطلاح مرجح برگزیده می شود:
← شهرت
برگرفته از اصطلاح نامه کلام اسلامی، ج۱، ص۳۲--۳۰.