دانشنامه اسلامی
از کودکی و نوجوانی او اطلاعات چندانی در دست نیست. وی از آغاز جوانی، به کارهای دیوانی پرداخت. نخستین سمت وی نظارت بر امر گردآوری مالیات در حرّان بود که در 640ق از سوی سلطان صلاح الدین یوسف برعهده او نهاده شد. سپس در دستگاه ملک ناصر ایّوبی، فرمانروای دمشق، تقرب یافت و در 657ق از سوی او به سفارت نزد مغولان به میافارقین رفت که از آن نتیجه ای گرفته نشد و ملک ناصر ناگزیر گردید خانواده خود را به سرپرستی او از دمشق به حلب بفرستد تا از حمله مهاجمان در امان باشند، ولی در آن جا خبر تهاجم مغولان به شمال بین النهرین و قتل و غارت آن دیار به ایشان رسید و چون مغولان به حلب نزدیک شدند، ابن شدّاد و دیگر مردم از شهر گریختند.
ابن شدّاد به مصر روی آورد و در دستگاه ملک ظاهر بَیْبَرس و ملک منصور قلاوون جای گرفت و در دربار این دو سلطان مال و مکنت و جاه و مقام یافت تا آن جا که با عنوان «المولی الصاحب المشیر الرئیس» از او یاد کرده اند. وی به یاری دستیاران بسیاری که در خدمتش بودند، در انجام دادن تقاضاهای مردم تسریع می کرد، از این رو، در منابع ما از او به نیکنامی یاد شده است.
وی در 676ق همراه ملک ظاهر به دمشق رفت و چون ملک در همین سال در این شهر درگذشت، فرزندش، ملک سعید، ابن شدّاد را به خود نزدیک ساخت و فرزندان او نیز در بزرگداشت وی از هیچ کوششی دریغ نداشتند و از دانش، حکمت و تجربه او سود می جستند.
گفته اند که چون ابن شدّاد در دوران آشوب زده یورش مغولان از شرق و هجوم صلیبیان از غرب بر سرزمین های اسلامی میزیسته و شاهد حوادث ناگوار و نابودی شهرها بوده، شدیداً به تاریخ و جغرافیا علاقمند گردیده است و به گفته برخی دیگر وی در پی مشاهده همین رویدادها بر آن شده که آثاری برای عبرت دیگران تألیف کند. مناصب دیوانی، مصاحبت با امیران و بزرگان و مأموریت های سیاسی که نتیجه آن ها آگاهی وی از امور مملکتی و خفایای رویدادهای جهان اسلام بود، این شایستگی و توانایی را به وی بخشیده بود که بدین کار دست یازد. قابل ذکر است که آشنایی وی به مسائل اجتماعی، واقعیات اقتصادی و وقایع نظامی و جنگی سبب غنای آثار او شده است. از سوی دیگر آشنایی او به ادب و لغت عرب نیز سبب شده تا آثارش به سبک مترسلات قرن های 5 و 6ق و آکنده از صنایع ادبی و ظرافت های بدیعی شود که جز در جزئیات، متأثر از سبک ابن عدیم و ابن عساکر است، هرچند که در شیوه تفکر و زندگی، بیشتر متأثر از بهاءالدین ابن حنای وزیر بوده است. وی افزون بر دانش تاریخ، با دیوان های شاعران نیز آشنایی داشته و از آنان اشعار بسیاری در آثار خود آورده و بدین طریق این اشعار را از نابودی رهانیده است.
وی پس از اقامت در مصر، غالب عمر خود را در کار تألیف سپری کرد و چندین کتاب از خود بر جای نهاد که برخی از آن ها از میان رفته و برخی دیگر در سال های اخیر تصحیح و چاپ شده است. با آن که وی از علوم قرآنی، حدیث، لغت عرب و علوم و آداب آن آگاهی کامل داشته است، در میان آثار او هیچ کتابی در این موضوعات دیده نمی شود.
