صناعات خمس
فرهنگ فارسی
دانشنامه آزاد فارسی
(یا: صنعت های پنج گانه) در اصطلاح منطق تقسیم و طبقه بندی قیاس به اعتبار ماده (محتوای دو مقدمه). قضیه ها به اعتبار یقینی بودن یا یقینی نبودن آن ها به دو گروه تقسیم می شوند: ۱. قضایای یقینی یا یقینیات؛ قضایایی که زمان و مکان و اوضاع سیاسی و اجتماعی و عقیدتی موجب دگرگونی آن ها نمی شود (← یقینیات). از این گونه قضایا برهان یا قیاس برهانی شکل می گیرد که مفید قطع و یقین است. ۲. قضایای غیر یقینی، که در اوضاع و احوال مختلف دگرگون می شوند. از این قضایا چهار صناعت دیگر پدید می آید: الف. جدل یا قیاس جدلی که از قضایای غیر یقینی موسوم به مشهورات و مسلّمات شکل می گیرد و موجب الزام و اسکات مخاطب می شود ب. خطابه یا قیاس خطابی که از قضایای غیر یقینی موسوم به مقبولات و مظنونات پدید می آید و در شنونده اعتقاد غیر جازم به بار می آورد. ج. مغالطه یا سفسطه یا قیاس مغالطی، از قضیه های غیر یقینی و کاذب، که به قضایای صادق می مانند و به مشبّهات و وهمیّات موسوم اند، شکل می گیرد؛ و مفید اعتقاد جازمی است که با واقع مطابقت ندارد؛ د. شعر یا قیاس شعری، قیاسی است که از مخیّلات شکل می گیرد و تخیّل به بار می آورد.
دانشنامه اسلامی
دو بخش اصلی علم منطق، مباحث معرِّف و حجّت است. بخش معرِّف در باره تعریف و شرایط و اقسام آن بحث می کند و بخش حجّت درباره استدلال بحث می کند. گاهی استدلال از لحاظ صورت، بررسی و به قیاس، تمثیل و استقرا تقسیم می شود و گاهی از لحاظ ماده استدلال بررسی می شود. مباحث مربوط به بخش اخیر (انواع استدلال به حسب مواد و اصناف قضایای به کار رفته در آن) با عنوان «صناعات خمس» در منطق می آید. صناعات خمس عبارت اند از: صناعت برهان، جدل، خطابه، مغالطه و شعر. این صناعات از ترکیب اقسام قضایای یقینی و غیر یقینی (که ماده استدلال اند) با صور مختلف استدلال (قیاس، استقرا و تمثیل) به وجود می آید. در بیان این پنج قسم و وجه انحصار آن چنین گفته شده است: اثر کلام، یا تخیّل و تاثرات نفسانی است و یا تصدیق. تخیّل، یک قسم بیش ندارد و آن «شعر» است. و تصدیق بر چهارگونه است، زیرا اگر افاده یقین یعنی جزم صادق کند «برهان» است و اگر تصدیق ظنی به حکم پدید آورد، «خطابه» است. اگر از سخن، اعتراف و تسلیم مخاطب نتیجه گرفته شود، «جدل» است و اگر هیچ یک از آنها حاصل نشود، بلکه مطلوب از کلام، جزم به امور غیر واقعی و کاذب باشد، «مغالطه» است. شریف ترین این اقسام، برهان است، زیرا مفید یقین است و پس از آن جدل که مفید جزم است و بعد خطابه که باعث افاده ظن است و سپس شعر که مایه تهییج می شود (البته تهییج در خطابه هم مطلوب است) و در پایان، مغالطه که از همه پست تر است، چه اینکه شر محض است.
مستندات مقاله
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • گرامی، محمدعلی، منطق مقارن. • خوانساری، محمد، منطق صوری.• تفتازانی، عبدالله بن شهاب الدین، الحاشیة علی تهذیب المنطق.• مظفر، محمدرضا، المنطق.
۱. ↑ مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۳۵۵.
...
جمله سازی با صناعات خمس
گويند فن تحليل و انحاء تعليميه منطق را كه تا آن وقت در اختيار كسى نبود و ياترجمه نشده بود، فارابى به ابتكار خود افزود و همچنين صناعات خمس و موارد استفادهاز هر صنعت را او مشخص ساخت. فارابى از افرادى است كه عظمتش از او شخصيتىافسانه اى ساخته است تا آنجا كه ادعا كرده اند او هفتاد زبان مى دانسته. او از افرادخودساخته است.(125)
