زیرافکند. [ اَ ک َ ] ( ن مف مرکب، اِ مرکب ) بمعنی زیرافکن است که نهالی و توشک و آنچه در زیر افکنده باشند. ( برهان ).زیرافکن. ( جهانگیری ) ( فرهنگ فارسی معین ). رجوع به زیرافکن شود. || نام مقامی است از موسیقی که آن کوچک است. ( برهان ). نام پرده ای از دوازده پرده ٔموسیقی. ( از یادداشت بخط مرحوم دهخدا ):
آه کز یاد ره و پرده عراق
رفت از یادم دم تلخ فراق
وای کز تری زیرافکند خرد
خشک شد کشت دل من دل بمرد.مولوی ( مثنوی چ خاور ص 45 ).رجوع به زیرافکن شود.
= زیرافکن: آه کز یاد ره و پردۀ عراق / رفت از یادم دم تلخ فراق وای کز ترّیّ زیرافکند خُرد / خشک شد کشت دل من، دل بمرد (مولوی: ۱۲۳ ).
( صفت اسم ) ۱ - تشک نهالی زیر انداز. ۲ - مقامی است از موسیقی کوچک.
💡 در موسیقی ایران تا زمان ابن سینا (درگذشته در ۱۰۳۷ میلادی) دوازده مقام تعریف شده بود که نامهای خیالپردازانهتری از هشت مقام موسیقی عربی داشتند؛ این دوازده مقام عبارت بودند از عشاق، نوا، بوسلیک، راست، عراق، اصفهان، زیرافکند، بزرگ، زنگوله، رهاوی، حسینی، و حجازی. در متون معاصر هم همین نامها برای مقامهای اصلی به کار میرود جز آن که از آخری با نام «حجاز» یاد میشود.
💡 به این گوشه «حصارِ ماهور» نیز نام میدهند. یکی دیگر از گوشههایی که پس از ابول اجرا میشود، گوشهٔ زیرافکند است (که تنها نامش با مقام زیرافکند مشترک است). در این گوشه یک الگوی ملودی به دفعات تکرار میشود و هر بار یک درجه بمتر اجرا میشود؛ این نوع تقلیدِ پایینرونده در موسیقی ایرانی «کمتر» نامیده میشود (مثلاً گفته میشود که در بار دوم، ملودی یک درجه «کمتر زده شد»).
💡 نام این مقامها در طول تاریخ ثابت نبوده است. برای نمونه، در کتاب تذکرهٔ مرآةالخیال نام زیرافکند به صورت «زیرافکن» آمده است، و نام حجاز به صورت «حجازی»؛ همچنین به جای دو مقام اصفهان و بزرگ یک مقام با نام «اصفهان بزرگ» برشمرده شده است.[نیازمند منبع]
