توحید

توحید. [ ت َ ] ( ع مص ) یگانه گردانیدن. ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء ) ( از اقرب الموارد ). یکی کردن. ( دهار ). در لغت، حکم به واحد بودن شی است. ( از تعریفات جرجانی ). || یکی گفتن.( تاج المصادر بیهقی ) ( زوزنی ) ( دهار ). یکی دانستن و یکی گفتن خدای را و گرویدن به یگانگی او تعالی. ( منتهی الارب ) ( ناظم الاطباء ) ( از اقرب الموارد ). یکی گفتن و یکی دانستن و یکی در دل اعتقاد کردن. ( آنندراج ). یگانگی و اقرار به وحدانیت خدای تعالی جل شأنه. ( ناظم الاطباء ). به خدای یگانه ایمان داشتن. یگانه پرستی. یکتاپرستی. ( یادداشت بخط مرحوم دهخدا ). علم به اینکه او [خدا] یکتاست.

[ویکی شیعه] توحید، بنیادی ترین اصل اعتقادی در اسلام، به معنای یکتا و بی مانند دانستن خداوند، و همچنین بی شریک بودن او در خلق جهان. نخستین جملات حضرت محمد (ص) در آغاز دعوت مردم به اسلام، حاوی شهادت بر یکتایی خدا و دوری از شرک بوده است. توحید همچنین در قرآن کریم و روایات معصومین، مورد توجه قرار گرفته و سوره توحید در همین موضوع است.
توحید در فرهنگ اسلامی در برابر شرک دانسته شده و متکلمان مسلمان، مراتبی برای آن برشمرده اند؛ این مراتب عبارتند از: توحید ذاتی به معنای اعتقاد به یگانگی ذات خدا، توحید صفاتی به معنای یکی بودن ذات الهی با صفات او، توحید افعالی به معنای آنکه خداوند نیازی به کمک و یاور ندارد، و نیز توحید عبادی به معنای آنکه جز خداوند کسی سزاوار پرستش نیست، چهار مرتبه در باور به توحید است که اولین مرتبه آن توحید ذاتی و بالاترین مرتبه، توحید افعالی است.
براهین و استدلال های متفاوتی برای اثبات توحید، در آیات قرآن کریم، احادیث معصومان و همچنین آثار فیلسوفان و متکلمان مسلمان وجود دارد. برهان تمانع، برهان بعثت انبیاء و برهان تعین، نمونه هایی از این دلایل هستند.
[ویکی اهل البیت] واژه «توحید» مصدر باب «تفعیل» و به معنای «یگانه دانستن» است. ریشه این کلمه «وحد» و به معنای انفراد است و از این رو «واحد» به چیزی اطلاق می شود که جزء ندارد.
در مباحث خداشناسی، توحید به معنای یکتاپرستی یکی از اصول اعتقادی اسلام و همه ادیان ابراهیمی است. اهمیت این اصل به این دلیل است که به نظر بسیاری از متکلمین اسلامی دیگر اصول دین اسلام مبتنی بر اصل توحید هستند. به همین دلیل است که حضرت امیرالمومنین علیه السلام در روایتی از حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کنند که "التوحید نصف الدین".؛ توحید نیمی از دین است.
و یا شخصی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و پرسید: اساس علم چیست؟ حضرت فرمودند: «معرفة الله حق معرفته»؛ شناخت خدا آن چنان که شایسته اوست. پرسید: حق معرفت خدا چیست؟ حضرت فرمودند: این که بدانی او نه مثلی دارد و نه شبیهی و او را معبود واحد خالق و قادر و اول و آخر و ظاهر و باطن بشناسی که مثل و مانندی ندارد این است حق معرفت خداوند.
توحید به معنای یگانگی باری تعالی است. این یگانگی از جنبه های گوناگونی می تواند، مورد بررسی قرار گیرد که از مهمترین آنها توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی و توحید عبادی است.
توحید ذاتی به معنای نفی شریک، شبیه و جزء از ذات خداوند است، یعنی بی نظیر از هر جهت و مطلق از جمیع جهات است. بنابر توحید ذاتی، ذات پروردگار یگانه است، مثل و مانند ندارد و ماسوا همه مخلوق اوست. آیه کریمه « لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ».(سوره شوری/ 11) و یا آیه «وَلَمْ یَکُن لَّهُ کُفُوًا أَحَدٌ»(سوره اخلاص/4) مبین توحید ذاتی است.
توحید صفاتی یعنی صفات خداوند از قبیل علم، قدرت، حیات، اراده، ادراک و... حقایقی غیر از ذات پروردگار نیستند. همه صفات خداوند به یک چیز برمی گردد و آن ذات خداوند است و تمام این صفات عین ذات خداوند هستند.
امام علی علیه السلام در این مورد می فرمایند: «کل عزیز غیره ذلیل و کل قوی غیره ضعیف، و کل مالک غیره مملوک و کل عالم غیره متعلم و کل قادر غیره یقدر و یعجز; هر غیر او ذلیل است و هر نیرومندی جز او ناتوان است و هر مالکی جز او مملوک است و هر عالمی جز او نوآموز است و هر توانایی جز او گاه توانا و گاه ناتوان است»
در این روایت تاکید شده است که اوصاف خدای تعالی شخصا ویژه اویند و کسی در آن ها با او شریک نیست.
[ویکی فقه] توحید (ابهام زدایی). توحید ممکن است در معانی ذیل به کار رفته باشد: توحید در علوم اسلامی• توحید (اسلام)، اعتقاد به یگانگی خداوند و نفی هرگونه شریک برای او• توحید (قرآن)، بحث توحید و یگانگی خداوند در قرآن کریم• توحید (حدیث )، بحث توحید و یگانگی خداوند در احادیث معصومین (علیهم السلام)• توحید (فلسفه )، بحث توحید و یگانگی خداوند در فلسفه اسلامی• توحید (عرفان )، بحث توحید و یگانگی خداوند در عرفان اسلامی• توحید (کلام )، بحث توحید و یگانگی خداوند در کلام اسلامی اقسام توحید• توحید افعالی، اعتقاد به فاعلیت محض بودن خدا در تمام جهان و کلیه اعمال (اعم از فعل اختیاری و غیر اختیاری) با علت و معلولش• توحید ذاتی، اعتقاد به یگانگی ذات خداوند تعالی• توحید صفاتی، عینیت ذات و صفات کمال و ذاتی خداوند• توحید در عبادت، نفی هر گونه شریکی در عبادات و پرستش برای خدا• توحید خالقیت، فی هر گونه شریکی در خالقیت برای خدا کاربردهای دیگر واژه توحید• توحید مصاحف، گردآوری مردم بر مصحف واحد
[ویکی فقه] توحید (اسلام). اعتقاد به یگانگی خداوند و نفی هرگونه شریک برای او را توحید گویند. از آن به مناسبت در باب طهارت و صلات سخن گفته شده است.
توحید، بنیادی ترین آموزه اعتقادی در اسلام می باشد که دارای جنبه های متعدد نظری و عملی است.مطابق مفهوم توحید، خداوند، یکتا، دارای همه صفات کمالی، بی مانند، بری از تغییر و نیز خالق یگانه عالم و بی شریک است، اداره عالم به اراده او صورت می گیرد و دانش و توان فراگیرش بر همه عالم محیط است؛ همه آفریدگان باید او را پرستش کنند و این پرستش بی نیاز از پایمردی است.
از منظر قرآن
بنا بر قرآن، باور توحیدی ریشه در فطرت انسان ها دارد و هرگونه اعتقاد و رفتار غیر توحیدی نشانه انحراف از این بنیان وجودی و ناشی از عوامل روانی و محیطی و جغرافیایی و تاریخی و غیره است.همه پیامبران منادی توحید بوده اند و بیشترین اهتمامشان زدودن شرک و آیین ها و رفتارهای مشرکانه بوده است.قرآن به ویژه از نوح و ابراهیم یاد می کند و به مناسبت های گوناگون و گاه به تفصیل، مبارزات توحیدی آنان را گزارش میدهد. همچنین از دو دین بزرگ یهودیت و مسیحیت به عنوان دو دین توحیدی نام می برد، هرچند برخی آرای آنان در همین موضوع (مثلاً فرزند خدا بودن عیسی ) را نقد می کند و آن را انحراف از توحید می خواند.
از منظر فلسفه و کلام
نظام های فلسفی و کلامی در جهان اسلام نیز با وجود پاره ای اختلافات، بر پایه توحید شکل گرفته اند. مذاهب و مکاتب و فِرق درون عالم اسلام نیز پیش از هر چیز با این آموزه آزموده شده اند.در مطالعات کنونی ادیان، مراد از توحید همان است که در یهودیت و مسیحیت و اسلام و در نظام های فلسفی مبتنی بر این ادیان وجود دارد، در برابر سایر تصورات از الوهیت در سنن دیگر دینی (مثلاً سرشت غیرشخصی خدا، حلول خدا در عالم، وجود نیروهای شر در کنار خدا)، مثل برخی صورت های آیین هندو و بودایی. 
از منظر دین شناسی
[ویکی فقه] توحید (حدیث ). مضامین مرتبط با توحید در احادیث، به ویژه احادیث امامان اهل بیت پیامبر (علیهم السلام)، ادبیات گسترده و پرباری فراهم آورده است.
در این میان خطبه های توحیدی امیرمؤمنان (علیه السلام) شهرت بسیار دارد. شماری از این احادیث، در تفسیر و تبیین آیات توحیدی قرآن است، شماری از آن ها نکاتی از آموزه توحید را ارائه می کند، و در برخی از آن ها برهان های یکتایی خدا و مراد از این یکتایی بیان شده است. نفی آموزه های غیرتوحیدی و رفتارهای غیر موحدانه و شرک آلود نیز موضوعِ شماری از احادیث است. جایگاه باور به توحید در دین نیز در تعدادی از احادیث مطرح شده است. بر پایه این احادیث، چند تن از محدّثان، آثاری را در موضوع توحید، با همین نام یا نامی مشابه، فراهم آورده اند.
جایگاه توحید در اسلام
در بحث جایگاه توحید در اسلام، احادیث فراوانی ذیل عنوان «ثواب الموحدین» روایت شده است. بنابراین احادیث، باور به توحید بی آمیختگی به شرک و از سر اخلاص، ارزشمندترین عبادت قلبی (جوانحی) است، پاداش آن بهشت است و اهل توحید از عذاب به دورند؛ محبوبترین عبارت نزد خدا «لااله الاّ اللّه» است و به بیان امام رضا (علیه السلام)، در حدیث مشهور سلسلة الذهب، این عبارت، اگر با شروطش ادا شود، «حِصن اَمنِ خدا» است.اساساً سنگ بنای دین، معرفت خدا، یعنی یکی دانستن اوست و این، نخستین عبادت خدا نیز هست. بنا بر یک حدیث، اعتقاد به توحید به تنهایی نیمی از دین به شمار می رود. 
معنای وحدت
سخنان امیرمؤمنان و دیگر امامان (علیهم السلام)، بیش از هر چیز ناظر به تبیین و توضیح مراد از وحدت است. نفی وحدت عددی و اعتباری و تفسیر وحدت به بساطت ذات و بی مانند بودن از یک سو و نیز تأکید بر فراتر بودن وحدت حق متعال از فهم عقلانی از سوی دیگر، با تعبیرات گوناگون بیان شده است.در جنگ جمل، مردی اعرابی (بادیه نشین)، در باره مراد از واحد بودن خدا از امام علی (علیه السلام) سؤال کرد و از آن رو که مقام اقتضای این پرسش را نداشت، اعتراض جمع را برانگیخت، اما امام واکنش آنان را نپسندید و با تصریح بر این که همین مسئله اساس اقدامات ایشان بوده، به وی پاسخ داد.پاسخ امام این بود که یکی بودن به چهارگونه قابل توضیح است، دو گونه آن را نمی توان برای خدا به کار برد و کاربرد دو گونه دیگر درست است. دو گونه نخست عبارت است از:«واحد عددی» به معنای یکی در برابر دو تا و بیشتر، «واحد نوعی» به معنای گونه ای از یک جنس (یا صنفی از یک گونه).دوگونه دیگر عبارت است از:واحد به معنای بی مانند و بی شریک، واحد به معنای حقیقتی بسیط که نه در تحقق خارجی و نه در عقل و وهم تجزیه پذیر نیست.امام قسم اخیر را با عنوان «احدیُّ المعنی» بیان کرد و افزود: کذلک اللّهُ ربّنا. همچنانکه آیه ۷۳ سوره مائده را، که موضوع آن رد تثلیث نصاراست، شاهدی بر نفی وحدت عددی خدا معرفی کرد. 
← نفی شریک و شبیه
[ویکی فقه] توحید (عرفان ). توحید در عرفان، به این معنا است که جز خداوند چیز دیگری وجود ندارد؛ از این دید عارف مسلمان همه چیز را تجلی خدا می بیند و غیر از او چیزی را نمی بیند و ماسوی الله را مظاهر حق می داند که به عنایت او وجود یافته اند.
مراد از توحید به رغم اختلاف در تعابیر ونحوه تفصیل مراتب آن، عبارت است از نفی وجودهای اعتباری و مقید و کثیر و اثبات وجود حقیقی و مطلق و یگانه حق تعالی از حیث ذات و صفات و افعال.
← در اصطلاح عارفان
عارفان با نظر به احوال و مقامات و مراتب سیر و سلوک، توحید را مقصد اقصا و مطلب اعلا دانسته و تمام مقامات و احوال را، راهها و اسباب و مقدمات رسیدن به توحید نامیده اند.، خواجه عبداللّه انصاری در منازل السائرین، در باب دهم از ابواب ده گانه قسمِ نهایات، که قسم آخر مقامات است، به بیان توحید پرداخته است، بدین ترتیب وی توحید را آخرین مقام در سیر الیاللّه می داند که سالک با طی مقامات پیشین بدان نایل می گردد.، همچنین به بیان برخی دیگر، توحید اصل در سلوک است و علم معامله (علم احکام شرعی که خلق برای نیل به ثواب و پاداش بدان دست می یازند، در برابر علم مکاشفه جز با تحقق آن تمام نمی گردد، ابن عربی و برخی از شارحان وی، توحید را همان صراط مستقیم دانسته اند که سالک هدایت به آن را از خداوند می طلبد، زیرا توحید طریق سلیم به سوی خدا و راه مستقیم خالی از انحراف و کجی به سوی خشنودی اوست.، سیدحیدر آملی گفته است که کل وجود بر توحید واقع و مشتمل بر مراتب آن است، تمام موجودات بر فطرت توحیدند و توحید، غایت خلقت ایشان است، حصول دین و کمال، به حسب ظاهر و باطن موقوف و منوط به توحید حقیقی است و هدف بعثت انبیا و اولیا علیهم السلام، اظهار آن و دعوت خلق به آن است. 
ذو مراتب بودن
در متون عرفانی برای توضیح و بیان حقیقت و معنای توحید مراتبی بر شمرده اند، به تعبیر دیگر می توان گفت عارفان توحید را حقیقت ذومراتب و برترین مرتبه حقیقت توحید را شهادتِ حق تعالی به توحید ذاتش دانسته اند، آنها آیه ۱۸ سوره آل عمران (شَهِدَاللّه أنّه لاإله إلاّ هو) را گواه این نکته گرفته اند، این مرتبه ای از توحید است که حق تعالی را در آن شریکی نیست و معرفت آن در خزانه غیب محفوظ است، زیرا تحقق آن جز به فنای همه خلق و بقای صرف حق تعالی نیست، پس در این مرتبه، غیری نیست تا او را بهره ای از آن باشد و آنچه شایسته این مقام است به جای آرد. ازینرو شاید بتوان گفت سخن شبلی ناظر به همین توحید است که هرگونه اشاره و تعبیر از توحید را، الحاد و شرک و حجاب و غفلت نسبت به حق تعالی و توحید وی دانسته است. این مرتبه را توحید خاصه الخاصه، توحید ذاتی، توحید الهی، توحید رحمانی و توحید قائم به ازل نامیده اند برخی علاوه بر توحید حق نسبت به خود، توحید دیگری نیز به او نسبت می دهند و آن عبارت است از «توحید الحق للخلق » و مراد از آن حکم حق تعالی است به اینکه بنده موحد است؛ پس توحیدِ بنده آفریده حق تعالی است. 
مراتب توحید
[ویکی فقه] توحید (فلسفه ). توحید خداوند ــ پس از اثبات وجود او، که از نخستین مباحث الاهیات به معنای اخص به شمار می رودــ یکی از مهمترین مسائل در فلسفه اسلامی است.
در تصدیقِ توحید حق تعالی و اذعان به آن، میان حکما سازگاری عام و کاملی برقرار است، اما گاهی به نظر میرسد که شیوه های متفاوتی در تبیین و اثبات توحید بر گزیده اند.این تفاوت حاکی از اختلاف آرا نیست، بلکه نشانه توسعه و تکمیل روشها و وجوه گوناگونِ تحقیق و بررسی در این باب است.
جهات مختلف توحید
به طور کلی مسئله توحید در فلسفه اسلامی از سه جهت بررسی شده است: توحید ذاتی، توحید صفاتی، و توحید افعالی.
توحید ذاتی
توحید ذاتی، عبارت است از یگانگی ( واحدیت ) و بساطت ( احدیت ) ذات خداوند.یگانگی خداوند ناظربه تنزیه او از هرگونه شریک و مِثل و مانند است و بساطت خداوند ناظر به نفی هرگونه ترکیب و ترکّب از ذات اوست.
امر مشترک دراثبات توحید
[ویکی فقه] توحید (قرآن). توحید، اعتقاد به یکتایی و یگانگی خدا، اقرار به خالقیت و ربوبیت مطلق و انحصاری او، پرستش و ستایش خالصانه و دور از شرک است.
واژه «توحید» مصدر باب تفعیل از ریشه «و ـ ح ـ د» و در لغت به معنای یکی ساختن چیزی و حکم به یکتایی آن و در اصطلاح، خدا را به ربوبیت شناختن و به وحدانیتش اقرار داشتن و اضداد و امثال را از او نفی کردن است. 
فضیلت توحید نزد عارفان
عارفان توحید را اصل علوم، سرّ معارف، مایه دین، بنای مسلمانی و فارق دوست از دشمن می دانند و هر طاعتی را بدون توحید، بی ارزش و سرانجام آن را تاریکی می شمارند. انسان با توحید، به بالاترین مرتبه کمال می رسد و درجات موحّدان در قرب و بعد، کمال و نقص، فضیلت و رذیلت و شرافت و خسّت، به تفاوت مراتب توحید است، بنابراین مدار سعادت و شقاوت انسان، توحید و شرک است. ارواح موحدان در اوج اند و گناهان عارضی نمی تواند آن ها را به حضیضی فرو کشاند که ارواح مشرکان گرفتار آن اند. روح مشرک با توجه به عبادت و خضوعی که برای غیر خدا دارد ـ به رغم اعمال نیکش ـ پست و تاریک است و نمی تواند با اعمال خویش به مرتبه ارواح موحدان دست یابد، همان گونه که ارواح موحدان ـ به رغم گناهانی که گاه از آنان سر می زند ـ عزیز و بلندمرتبه است و خیرشان بر شر غلبه دارد و گناهان، آنان را احاطه نکرده و تاریکی حاصل از گناه سراسر وجودشان را نمی پوشاند. 
فضیلت توحید در روایات
احادیث نیز توحید را در جایگاهی بس رفیع قرار داده است، از باب نمونه تاکید کرده: هیچ بنده ای نیست کلمه «لا اله الاّ اللّه» را بر زبان جاری سازد و گناهانش همانند برگ درختان نریزد، هرکس بمیرد و چیزی را شریک خدا نساخته باشد، به بهشت می رود؛ نیکوکار باشد یا بدکار، خداوند پیکر موحّدان را بر آتش حرام ساخته است، چیزی در ثواب و پاداش الهی به پایه شهادت به توحید نمی رسد، اگر موجودات آسمان ها و زمین در یک کفّه ترازو جای گیرند و کلمه «لا اله الاّ اللّه» در کفه دیگر، کلمه «لا اله الاّ اللّه» سنگین تر است، هرکس کلمه «لا اله الاّ اللّه» را با اخلاص ادا کند، به بهشت می رود و اخلاص به این است که توحید او را از محرّمات الهی باز دارد. 
اقسام توحید
[ویکی فقه] توحید (کلام ). بحث توحید در منابع متقدم کلامی غالباً مشتمل بر تبیین مراد از وحدت خدا و اثبات این وحدت می باشد.
در باب مراد از وحدت، بیش از پنج معنا ارائه شده است:
← نفی تجزیه و تقسیم
معانی دیگری نیز برای وحدت و توحید ذکر شده که مانند معنای اخیر، معرف مضمون نظری و عملی توحید در اسلام است. مثلاً، وحدت خدا به معنای آن است که فقط خدا پناهگاه انسان هاست یا توحید بدان معناست که انسان همه امور را در دست خدا ببیند و از همه اسباب و وسایط دل بر کَنَد. 
← نظر شهرستانی
از موارد خلاف می توان به ابومنصور ماتریدی (متکلم بزرگ حنفی، متوفی۳۳۳) و فاضل مقداد (متکلم امامی قرن نهم، متوفی ۸۲۶) اشاره کرد. اولی بحث توحید را بلافاصله پس از اثبات آفریدگار و قبل از پرداختن به بحث صفات خدا و دومی صفت واحد را جزو صفات ثبوتی (به تعبیر خود او: اکرامیات، در برابر جلالیات) آورده است.همچنین برهان آوری بر توحید، گاه زیر عناوینی چون «نفی الثانی» و «نفی التعدد و الکثره» صورت گرفته است.
دلایل توحید