ترکمن‌ها یکی از اقوام ترک‌زبان هستند که عمدتاً در مناطق شمال شرقی ایران، ترکمنستان، شمال غرب افغانستان، و بخش‌هایی از عراق و ترکیه زندگی می‌کنند. آنها جمعیتی قابل توجه در این مناطق دارند و دارای فرهنگ، سنت‌ها و زبان خاص خود هستند.
موقعیت جغرافیایی
این اقوام بیشتر در کشور ترکمنستان که یکی از کشورهای آسیای مرکزی است، زندگی می‌کنند. همچنین جمعیت بزرگی از آنها در استان‌های گلستان، خراسان شمالی و رضوی ایران سکونت دارند.
تاریخ
این اقوام ریشه‌های تاریخی خود را به قبایل ترک آسیای مرکزی نسبت می‌دهند که در طول قرون متمادی در این مناطق ساکن شده‌اند. در دوره‌های مختلف، آنها به عنوان قبایل کوچنده و جنگجو شناخته می‌شدند که در منطقه آسیای مرکزی و حاشیه‌های آن زندگی می‌کردند و در تشکیل و توسعه دولت‌ها و تمدن‌های مختلف آسیای مرکزی نقش داشته‌اند.
دین و زبان
اکثریت آنها مسلمان سنی مذهب هستند و دین اسلام بخش مهمی از هویت فرهنگی و اجتماعی آنها را تشکیل می‌دهد. آنها به زبان ترکمنی از زبان‌های ترک‌تبار شاخه اغوز غربی سخن می‌گویند.
فرهنگ و آداب و رسوم
این قوم به پوشاک‌های رنگارنگ و منحصربه‌فرد خود معروف هستند که معمولا شامل پارچه‌های دست‌باف و نقش‌های هندسی است. قالی‌بافی و گلیم‌بافی از مهم‌ترین صنایع دستی این اقوام است که شهرت جهانی دارد. موسیقی سنتی با سازهای خاص و رقص‌های محلی، بخش مهمی از جشن‌ها و مناسبت‌های این قوم است.
تفاوت با سایر اقوام ترک‌زبان
اگرچه آنها با سایر اقوام ترک‌زبان مانند تاتارها، اویغورها، و ازبک‌ها شباهت‌های زبانی و فرهنگی دارند، اما هویت، زبان، سنت‌ها و تاریخ خاص خود را حفظ کرده‌اند که آنها را از دیگر اقوام متمایز می‌کند.
ترکمن. [ ت ُ ک َ م َ ] ( اِخ ) ترکمان. رجوع به ترکمان شود.
۱. قوم سفید پوست از نژاد ترک که در آسیای میانه، ترکمنستان، و شمال غربی ایران ساکن هستند.
۲. هریک از افراد این قوم.
نام قومی است ترک در آسیای مرکزی. این نام از قرن پنجم ه.( ۱۱ م ) نخست بشکل جمع فارسیتوسط نویسندگان ایرانی مانند گردیزی و بیهقی استعمال شده بهمان معنی که اغز در ترکی و غز در عربی و فارسی بکار رفته. غزان نخست در مغولستان سکونت داشتند و در کتیبه های ارخون متعلق به قرن هشتم م. ذکر ایشان در مغولستان رفته. اغزان مذبور را ترک محسوب داشته اند ترکان و ترکمانان را فقط در جانب مغرب یاد کرده اند بقول این دائره المعارف کلمه توکومنگ نام دیگریست که بکشور ساک تاک یعنی کشور آلانان اطلاق شده و اینان در آغاز تاریخی میلادی در مشرق تا مسیر سفلای سیر دریا مستقر بودند و آنجا در قرن چهارم ه. ( ۱٠ م. ) مقر اصلی غزان بود. بعلت مهاجرتهای ترکمانان فقط شباهتی مختصر باقی مانده. امروزه ترکمانان در آسیای مرکزی و شمال گرگان و شمال خراسان سکونت دارند. سلسله های ترکمان که در ایران دوره اسلامی حکومت کرده اند عبارتند از: قراقوینلو آق قوینلو قاجاریه.
ترکمان.
تُرْکَمَن
قوم ترک آسیای میانه، حاصل اختلاط طولانی ترکان زردپوست غُز و قرلق با سفیدپوستان ایرانی آسیای میانه و خوارزم و خراسان بزرگ. شباهت این قوم به سفیدپوستان ایرانی، بیشتر از شباهت های آنان به ترکان زردپوست است. قریب به اتفاق اتباع مستقر در ترکمنستان از این قوم اند. اهالی ترکمن صحرا در استان گلستان و جماعاتی از مردم نوار مرزی ایران و ترکمنستان در شمال خراسان و ساکنان بخشی از شمال غربی افغانستان، از قوم ترکمن اند. گروه های بزرگی از ترکمن ها در جمهوری های تاجیکستان و ازبکستان و قزاقستان و جماعت هایی از آنان در هشترخان (آستراخان) و استاورپول قفقاز سکونت دارند. ده ها هزار ترکمن در استان تِسِنهان، واقع در شمال غربی چین، زندگی می کنند. در کشورهای ترکیه، عراق، سوریه، لبنان و اردن، صدها هزار نفر ترک زبان به سر می برند که ترکمان نامیده می شوند. میان این مردم و ترکمن های آسیای مرکزی، هیچ نسبتی از نوع پیوندهای قبایل ترکمن ایران و افغانستان و ترکمنستان و ازبکستان وجود ندارد و تنها نسبتی که دیده می شود همان اصل مشترک غزان و قرلقانِ استحاله یافته است. ترکمن ها پدرتبارند و بنابر رسوم خود، مردان برای ازدواج باید شیربها بپردازند. برخلاف بسیاری از ترک های دیگر آسیایی، که قشربندی اجتماعی مبتنی بر تبارخونی داشتند (اشراف بالاتر از عوام بودند)، ترکمن ها بر اساس حرفه قشربندی می شدند (دامداران بالاتر از کشاورزان بودند). اکثر ترکمن ها، که از دیرباز شبان های کوچندۀ چادرنشین بوده اند، امروزه به کشاورزان و دامداران اسکان یافته تبدیل شده اند. دین غالب در میان ترکمن ها اسلام سنی است. اینان، همانند بسیاری از ترکان ایران، بازماندگان ترکمانانی هستند که تا قرن ۸ق در خاورمیانه استقرار یافته بودند. زبان ترکمنی شعبه ای از زبان ترکی غُز است و دو گویش عمده دارد. فرهنگ و ادبیات این قوم را دولت محمد آزادی از ایل گوکلان و فرزند معروفش مختوم قلی فراغی بر پایۀ ادبیات فارسی شکل داده اند. ترکمن ها سنّیِ حنفی اند و طریقت نقشبندیه پیروان فراوانی در میان آنان دارد. قالی و اسب ترکمنی بسیار مشهور است. گروه های بزرگ تشکیل دهندۀ قوم ترکمن را خلق می گویند که در زبان فارسی به ایل تعبیر شده است. ایلات بزرگ ترکمن عبارت اند از ۱. آتا، ساکن غرب ولایت خیوه؛ ۲. آلیلی (عالی ایلی/علی ایلی)، ساکن خیوه و اطراف آن؛ ۳. ارساری (ارزاری)، ساکن اراضی قسمت میانی جیحون از چهارجوی تا بلخ؛ ۴. تکه، بزرگ ترین ایل ترکمن و یکی از سه گروه بزرگ ترکمانان ایران، ساکن اراضی میان بلخان کوه ترکمنستان و کوپه داغ خراسان؛ ۵. چُودور، ساکن جنوب اوست یورت و اراضی میان دریاچۀ آرال و دریای خزر؛ ۶. سارق (ساریق/ساروق)، ساکن مرو؛ ۷. سالور، ساکن مرو؛ ۸. مقر (قره)، ساکن اراضی میان چهارجوی و اندخود افغانستان؛ ۹. گوکلان، یکی از سه گروه بزرگ ترکمن های ایران، ساکن در شرق استان گلستان؛ ۱۰. یمرلی (ایمرلی/یمرعلی)، ساکن اراضی اطراف رودخانه گرگان و ابیورد و درگز و خیوه. ۱۱. یموت، یکی از سه گروه بزرگ ترکمن های ایران، ساکن شرق استان گلستان.
هرکس ندیده غارت و یغمای ترکمن ببند اسیر بردن و تاراج تُرک من
نخستین خط راه‌آهن نوین ایران در دوران رضاشاه پس از عبور از بهشهر تا بندر شاه (بندر ترکمن امروزی) کشیده گشت، پس از پایان ساخت پل گردن در ساری نخستین قطار در مهرماه ۱۳۰۸ خورشیدی به دستور رضاشاه عازم بندر شاه گردید.
نقاشی‌های صفوی و قاجار هنوز هم نقش و نگار اسب‌های ترکمن را در جنگ و شکار شاهان و شاهزاده‌ها نشان می‌دهد.
اقوام ساکن در استان خراسان شمالی شامل کردهای کرمانج، ترکمن‌ها، تات‌ها و ترک‌های خراسان می‌باشند. زبان کردی کرمانجی در خراسان شمالی زبان رایجی هست ولی چون خراسان شمالی از اقوام مختلفی هستند در سطح شهرها زبان فارسی استفاده می‌شود.
دانم که دل از او نتوانم دگر گرفت مشکل بود اسیر گرفتن ز ترکمن
در حالی که الفبای لاتین ترکمنی دارای ۲۱ حرف هم‌خوان است، الفبای عربی ترکمنی ۳۲ هم‌خوان دارد، به دلیل این‌که چندین حرف می‌توانند نشان‌دهنده‌ٔ یک صدا باشند. دو حرف نگ به عنوان یک حرف واحد شمارده شده‌اند چرا که وقتی که در کنار یک‌دیگر قرار بگیرند با هم و به شکل «ن» غنه تلفظ می‌شوند.
