در علم، واژهای عمومی است که به هر چیزی که فضا را اشغال میکند و دارای ویژگیهای وزن و لختی است اطلاق میشود. در فیزیک کلاسیک، این مفهوم و نیرو به عنوان دو مفهوم مجزا در نظر گرفته میشدند که پایهگذار تمامی پدیدههای فیزیکی بودند. اما فیزیکدانان عصر جدید نشان دادهاند که تبدیل این مفهوم به نیرو و بالعکس ممکن است و به این ترتیب، تمایز قدیمی میان این دو مفهوم را زیر سوال بردهاند. با این حال، دانشمندان هنگام بررسی بسیاری از پدیدهها، از جمله حرکت، رفتار مایعات و گازها، و حرارت، همچنان متوجه میشوند که تحلیل ماده و نیرو به عنوان ذرات جداگانه، کار سادهتر و مؤثرتری است. ذرات بنیادی خاصی با یکدیگر ترکیب میشوند و اتمها را تشکیل میدهند؛ اتمها نیز با هم ترکیب میشوند و مولکولها را به وجود میآورند. ویژگیهای هر مولکول و توزیع و آرایش آنها، خصوصیات متنوعی مانند جرم، سختی، چسبندگی، سیلان، رنگ، طعم، مقاومت ویژه الکتریکی، رسانایی حرارتی و دیگر ویژگیها را به ماده در تمامی اشکالش میبخشند. در فلسفه، ماده بهطور کلی به عنوان ماده خام جهان فیزیکی در نظر گرفته میشود، هرچند برخی از فیلسوفان مکتبهای مختلف نظرات متفاوتی دارند.

ماده
لغت نامه دهخدا
ماده گفتا هیچ شرمت نیست ویک
چون سبکساری نه بد دانی نه نیک.رودکی.همان ماده آهنگ بهرام کرد
بغرید و چنگش به اندام کرد.فردوسی.صد اشتر همه ماده و سرخ موی
صد استر همه بارکش راهجوی.فردوسی.کدام آهو افکنده خواهی به تیر
که ماده جوان است و همتاش پیر.فردوسی.اکنون جهان چنان شود از عدل و داد او
کاهو بره مثل مکد از ماده شیر، شیر.فرخی.بایتگین... با خویشتن صد و سی تن طاووس آورده بود نر و ماده. ( تاریخ بیهقی ). فرمود مراتا از آن طاووسان چند نر و ماده با خویشتن آرم. ( تاریخ بیهقی ). پنج پیل می آوردند سه نر و دو ماده. نرهابا برگستوانهای دیبا... و مادگان با مهدهای زر و کمرها و ساختهای مرصع به جواهر. ( تاریخ بیهقی ادیب ص 524 ). آورده اند که شیری ماده با دو بچه در بیشه ای وطن داشت. ( کلیله و دمنه چ مینوی ص 335 ). نر گفت تابستان است و در دشت علف فراخ، این دانه نگاه داریم تا زمستان... ماده هم بر این اتفاق کرد... نر غایب بود چون باز رسید دانه اندکتر دید... ماده هرچند گفت نخورده ام سودنداشت. ( کلیله و دمنه چ مینوی ص 378 ). ماده چون آن بدید اضطراب کرد. ( کلیله و دمنه ).
یکی دبه درافکندی بزیر پای اشترمان
یکی برچهره مالیدی مهار ماده ما را.عمعق ( یادداشت به خط مرحوم دهخدا ).گر ز مردی دم زنم ای شیرمردان بشنوید
زانکه چون خرگوش گاهی ماده و گاهی نرم.خاقانی.بانو کند شکار ملوک ارچه مرد نیست
آری که باز ماده به آید گه شکار.خاقانی.شاهان چه زن چه مرد در ایام مملکت
شیران چه نر چه ماده بهنگام کارزار.خاقانی.گه ماده و گه نری چه باشد
گر مرد رهی نه چون زغن باش.عطار.ترکیبها:
- ماده آهو. ماده استر. ماده بز. ماده بوم. ماده پلنگ. ماده پیل. ماده خر. ماده خرگوش. ماده خوک. ماده سگ. ماده سوسمار. ماده شتر. ماده شیر. ماده گاو. ماده گاومیش. ماده گوزن. ماده مرال. ماده میش.... رجوع به جزء دوم هریک از این کلمه ها شود.
فرهنگ معین
(دِ ) [ په. ] (ص. ) مقابل نر.
فرهنگ عمید
۱. مایه و اصل هرچیز، اصل چیزی، آنچه قوام چیزی به آن است.
۲. (فیزیک ) چیزی که جرم دارد، فضا را اشغال می کند و به صورت جامد، مایع، یا گاز است.
فرهنگ فارسی
در اصطلاح این لغتنامه به هر یک از لغات مستقل اطلاق میگردد
فرهنگستان زبان و ادب
دانشنامه عمومی
ماده (فیزیک). ماده همهٔ چیزهایی است که اشیاء فیزیکی را شامل می شوند و فضایی را اشغال می کند. معمول ترین تعریفی که از ماده وجود دارد این است که ماده هرچیزی است که حجم و جرم داشته باشد. به هر حال هنوز میان دانشمندان دربارهٔ تعریف دقیق ماده اتفاق نظر وجود ندارد. تا پیش از سدهٔ بیستم میلادی، اصطلاح ماده شامل مادهٔ معمولی تشکیل شده از اتم ها بود و دیگر پدیده های انرژی مانند نور یا صدا را در بر نمی گرفت. این مفهوم از ماده، اکنون به هر گونه چیزی که دارای جرم، حتی در حالت سکون، گسترش یافته ولی این تعریف ها هنوز نارسا است زیرا جرم یک شیء خود می تواند در نتیجهٔ حرکت و تعامل انرژیهای ( احتمالاً بدون جرم ) به وجود آید؛ بنابراین، یک تعریف جهانی، و یک مفهوم اساسی و جامع برای آن در فیزیک امروز هنوز در دست نیست. واژهٔ ماده نیز آزادانه به عنوان یک اصطلاح کلی برای هر چیز یا تمام اشیاء فیزیکی قابل مشاهده استفاده می شود.
همهٔ چیزهایی را که در زندگی روزمره می توانیم لمس کنیم از اتم ها تشکیل شده اند. این ماده های ساخته شده از اتم ها، که آن ها هم به نوبهٔ خود از تعامل ذرات زیراتمی شکل گرفته اند معمولاً از یک هسته، محتوی پروتون و نوترون، و ابری از الکترون در مدار پیرامون هسته ساخته شده اند.
به طور معمول، از نظر علم، این ذرات کامپوزیت را ماده می انگارد زیرا آن ها هر دو شرط جرم و حجم را دارند. در مقابل، ذرات بدون جرم، مانند فوتون ها، ماده در نظر گرفته نمی شوند، چرا که آن ها نه جرم و نه حجم دارند. با این حال، تمام ذرات با جرم هم، دارای حجم ( به معنی کلاسیک ) نیستند، زیرا ذرات بنیادی مانند کوارک ها و لپتونها ( که گاهی با ماده برابرند ) «ذراتی نقطه ای» در نظر گرفته شده اند که اندازه و حجم مؤثری ندارند. با این وجود، کوارک ها و لپتون ها با هم «مادهٔ معمولی» را تشکیل می دهند، و اثر متقابل آنهاست که به ایجاد حجم مؤثر در ذرات مرکب که ماده معمولی را می سازند کمک می کند.
امروزه معمولاً ماده ها را از نظر حالت، به پنج دسته جامد، مایع، گاز، پلاسما و چگالش بوز - اینشتین ( که ماده ای فوق العاده سرد است ) تقسیم می کنند.
• فلزها
• سرامیکها
• بسپارها ( پلیمرها، مواد آلی )
• کامپوزیتها
دانشنامه آزاد فارسی
در علم، اصطلاحی عام برای اطلاق بر هر آنچه فضا را اشغال می کند و دارای صفات گرانی (ثقل) و لَختی است. در فیزیک کلاسیک، مادّه و نیرو (انرژی) دو مفهوم جداگانه ای انگاشته می شدند که در شالودۀ همۀ پدیده های فیزیکی بودند. اما فیزیک دان های عصر جدید نشان داده اند که تبدیل مادّه به نیرو و نیرو به مادّه امکان پذیر است و به این ترتیب بر تمایز دیرینۀ میان این دو مفهوم خط بطلان کشیده اند. با این همه، دانشمندان در هنگام بررسی تعداد زیادی از پدیده ها ـ از قبیل حرکت، رفتار مایعات و گازها، و حرارت ـ همچنان درمی یابند که بررسی مادّه و نیرو به عنوان ذرات جداگانه کاری ساده تر و راه گشاتر است. ذرّات بنیادی معیّنی باهم ترکیب می شوند و اتم ها را به وجود می آورند؛ اتم ها، نیز، به هم می آمیزند و مولکول ها را تشکیل می دهند؛ خواص یکایک مولکول ها و توزیع و آرایش آن ها کیفیت های گوناگونی از قبیل جِرم، سختی، چسبندگی، سَیَلان، رنگ، طعم، مقاومت ویژۀ برقی، رسانندگی گرمایی، و کیفیت های دیگری به مادّه در همۀ شکل هایش می بخشند. در فلسفه، مادّه به طور کلی به منزلۀ مادّۀ خام جهان فیزیکی انگاشته شده است، اگرچه برخی از فیلسوفان مکتب ایدئالیسم، از قبیل جورج بارکلی، فیلسوف ایرلندی، انکار می کنند که مادّه مستقل از ذهن وجود دارد. بیشتر فیلسوفان جدید تعریف علمی مادّه را می پذیرند.
ماده (منطق و فلسفه). مادّه (منطق و فلسفه)
اصطلاحی در منطق و فلسفه. در منطق، چگونگی ارتباط محمول با موضوع قضیه را مادّۀ آن می نامند که یا وجوبی، یا امکانی یا امتناعی است مثلاً در قضیۀ «هر عدد چهار زوج است»، مادۀ قضیه وجوب است. در اصطلاح فلسفۀ اسلامی، به پیروی از ارسطو، مادّه را در مقابل لفظ «هیولی» آورده اند و آن جوهری است که تحقق آن به صورت است. به بیان دیگر، ماده همواره در تحقق خارجی نیازمند به صورت است، حال آن که «موضوع» بدون اَعراض خود موجود است.
دانشنامه اسلامی
علی رغم مخالفت برخی از فلاسفه، مشائین و به تبع آنها مشهور فلاسفۀ اسلامی، ماده به معنای اول (هیولی) را پذیرفته و برای آن دو دلیل اقامه کرده اند:
← برهان قوه و فعل
۱. ↑ معجم تهذیب اللغه، الازهری، ج۴، ص۳۳۶۱، بیروت.۲. ↑ مجموعه آثار، مطهری، مرتضی، ج۵، ص۴۱۲، تهران، صدرا.۳. ↑ دروس فلسفه، مصباح یزدی، محمدتقی، ص۲۰۹_ ۲۰۷، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.۴. ↑ مجموعه آثار، مطهری، مرتضی، ج۵، ص۴۱۲، تهران، صدرا.۵. ↑ مجموعه آثار، مطهری، مرتضی، ج۵، ص۴۱۲، تهران، صدرا.۶. ↑ آموزش فلسفه، مصباح یزدی، ج۲، درس ۴۸، ص۱۸۷، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی.۷. ↑ آموزش فلسفه، مصباح یزدی، ج۲، درس۴۸، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی.۸. ↑ دروس فلسفه، مصباح یزدی، ص۲۰۹_ ۲۰۷.۹. ↑ الحکمة المتعالیه، ملاصدرا، ج۵، ص۱۰۹ (چ بیروت).
...


جملاتی از کلمه ماده
علم یکتا گوهر است و کاهلی کام نهنگ تا بری این گوهر از کام نهنگ آماده شو
روشن دل اندو، پاک و پگه خیز همچو صبح کآماده از برای شراب سحر گهند
رود جنگ آنگه زگیتی به در که نه ماده برجای ماند، نه نر