دانشنامه اسلامی
یکی از شرایط عمومی اشکال قیاس «تبعیت نتیجه از اخس مقدمتین» است؛ یعنی قضیه مطلوب در قیاس از لحاظ «کیف» و «کم» تابع ادنی و اخس (پست تر و پایین تر به لحاظ مرتبه) از دو مقدمه (صغرا و کبرا) است، به این معنا که اگر یکی از دو مقدمه، کلی و دیگری جزئی، یا یکی موجبه و دیگری سالبه باشد، چون کلیت، اشرف از جزئیت و موجبه بودن و اثبات در شرافت و رتبه، بالاتر از نفی و سلب است؛ پس نتیجه، جزئی و سالبه است. برای مثال، نتیجه قیاس «برخی مردم متکبرند و هر متکبری نادان است» چنین می شود: «برخی مردم احمق اند». در این مثال صغرا به لحاظ کم، جزئیه و کبرا کلیه است، از این روی نتیجه، تابع اخس آن دو و به لحاظ کم، جزئیه است. همچنین نتیجه قیاس «هر خداشناسی مؤمن است، و هیچ مؤمنی دروغ نمی گوید»، می شود: «هیچ خداشناسی دروغ نمی گوید». در این مثال، صغرا به لحاظ کیف، موجبه و کبرا سالبه است، از این روی نتیجه، تابع اخس آن دو است و به لحاظ کیف، سالبه می شود. بدین سان می توان گفت: قاعده کلی در انتاج، آن است که هرگاه یکی از دو مقدمه، سالبه یا جزئیه باشد، نتیجه، تابع همان مقدمه جزئیه یا سالبه است، زیرا جزئیت و سلب، حداقل و قدر متیقن انتاج است.
تبصره
نتیجه قیاس، از لحاظ ماده نیز تابع اخس و ارذل از دو مقدمه است؛ پس اگر یکی از دو مقدمه غیر یقینی (ظنی یا وهمی یا مشهوری یا تسلّمی و یا تخیلی) باشد و مقدمه دیگر یقینی، نتیجه غیر یقینی می شود. وضعیت مقدمات غیر یقینیه نسبت به یکدیگر نیز به همین نحو است؛ برای مثال اگر یک مقدمه وهمی و دیگری ظنی باشد، نتیجه وهمی است نه ظنی.
مستندات مقاله
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • تفتازانی، عبدالله بن شهاب الدین، الحاشیة علی تهذیب المنطق.• مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد.• مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه.
...
