باغ فردوس، که امروزه به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی تهران شناخته می‌شود، ریشه‌های تاریخی خود را در دوران سلطنت محمد شاه قاجار دارد. این بنای ییلاقی در حومۀ شمالی تهران و در نزدیکی میدان تجریش کنونی، توسط حسین علی خان معیرالممالک، وزیر مالیه و خزانۀ سلطنتی، بر روی زمینی به مساحت تقریبی ۱۰ هزار متر مربع بنا نهاده شد. در ابتدا، عمارتی دو طبقه با شهرت فیل گوش در این مکان قرار داشت که اندکی بعد از میان رفت. سپس، دوستعلی معیرالممالک دوم، داماد ناصرالدین شاه، در جای آن عمارتی بسیار مجلل و دو طبقه با زیربنایی افزون بر ۱۰۰۰ متر مربع احداث کرد. سرپرستی این پروژه بزرگ بر عهده استاد حسین معمار بود که باغ را نیز به نام فردوس نامگذاری کرد. طراحی این عمارت، تلفیقی بدیع از عناصر معماری رنسانس اروپا و معماری باستانی ساسانی بود و غنای آن مرهون تزئینات فراوان شامل گچ‌بری‌های متنوع، مقرنس‌کاری‌ها، آینه‌کاری‌ها، و استفاده از شیشه‌های رنگی بود. همچنین، دو اتاق از این بنا به طور خاص به دو نقاش برجسته آن عصر، میرزا اسماعیل جلایر و میرزا موسی، برای فعالیت‌های هنری اختصاص یافته بود.
توسعه و غنای فرهنگی در دوران قاجار
اهمیت باغ فردوس تنها به معماری عمارت آن محدود نمی‌شد؛ بلکه فضای سبز و امکانات جانبی آن نیز شایان ذکر است. این مجموعه شامل گلخانه‌های متعددی بود و اندرونی شش هزار متری آن در بخش جنوب غربی، به دلیل زیبایی و سرسبزی وصف‌ناپذیر، به «بهشت» تشبیه می‌شد. دوست محمدخان، پسر دوست علی خان، نیز با ایجاد کبوترخانه‌ای با ظرفیت هزار کبوتر، بر غنای طبیعی باغ افزود. با این وجود، متأسفانه عدم حفاظت و مراقبت کافی در ادوار بعدی موجب شد تا بخش‌هایی از این میراث ارزشمند رو به ویرانی گذارد، تا جایی که سنگ‌های مرمر نمای عمارت برای استفاده در عمارت امیریه به کار برده شدند. در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، مالکیت باغ از خانواده معیرالممالک سلب گردید.
تبدیل به مراکز فرهنگی و آموزشی معاصر
نقطه‌عطفی در تاریخ این مجموعه در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی رخ داد، زمانی که عمارت بیرونی به وزارت فرهنگ واگذار شد و دبیرستان شاهپور در آن تأسیس گردید؛ این واقعه احتمالاً موجب نامگذاری محله به «باغ فردوس» گردید. در دهۀ ۱۳۳۰ هجری شمسی، محمود افشار بخش اندرونی باغ را خریداری کرده و آن را وقف مؤسسه لغت‌نامه دهخدا و مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران نمود. با گذشت دو دهه، بنای بیرونی نیز به مالکیت وزارت فرهنگ و هنر درآمد. امروزه، این مجموعه تاریخی به عنوان موزۀ سینمای ایران در بنای بیرونی فعالیت می‌کند و در بخشی دیگر از محوطه سبز آن، کتابخانه‌ای عمومی به منظور استفاده عموم مردم احداث شده است که یادگار ارزشمندی از دوره قاجار را به فضایی پویا و فرهنگی تبدیل کرده است.
