معنی رساله های عملیه چیست

نگارش رساله‌های عملیه به سبک کنونی، برای نخستین‌بار توسط عالم بزرگ اسلامی، شیخ‌بهایی (محمد بن حسین بن عبدالصمد، متوفی ۱۰۳۱ ه.ق) آغاز شد و این شیوه تا به‌امروز تداوم یافته است. در گذشته، بیشتر مخاطبان این رساله‌ها، علما و فضلا بودند و عموم مردم به دلیل بی‌سوادی، مستقیماً با متن رساله‌ها سروکار نداشتند و مسائل شرعی را از عالمان دینی دریافت می‌کردند. در نتیجه، استفاده از تعبیرات فقهی و نثر ویژهٔ آن‌ها مشکلی ایجاد نمی‌کرد.

اما در شرایط کنونی که اکثر امت اسلامی از نعمت سواد برخوردارند، اگر رساله‌های عملیه به زبان روز و متناسب با جلوه‌های زندگی اجتماعی نگاشته شوند، در افزایش فهم دینی و اسلامی‌شدن جامعه اثر قابل‌توجهی خواهند داشت. رسالهٔ عملیه در حقیقت آیین‌نامهٔ زندگی یک مسلمان است و همان‌طور که از نامش برمی‌آید، باید تمام ابعاد زندگی فرد مکلف را تحت پوشش قرار داده و برای جهت‌گیری‌های فردی و اجتماعی او راهنمایی‌های لازم را ارائه دهد.

اگرچه ما با رساله‌های عملیهٔ علمای شیعه که برای ارائهٔ فتوا نوشته می‌شود، کم‌و‌بیش آشنا هستیم، شاید به‌درستی از نقش مهم این رساله‌ها در روشنگری و احیای حقوق شیعه آگاه نباشیم. اهمیت این مسئله به‌ویژه زمانی آشکار می‌شود که بدانیم قانون مدنی کشور ما تا حد زیادی برگردانی از یکی از همین رساله‌های عملیه است، آن هم در شرایطی که بسیاری از کشورهای اسلامی با پذیرش کورکورانهٔ حقوق اروپایی، عملاً بر بسته‌بودن باب اجتهاد مهر تأیید می‌زدند.

دانشنامه اسلامی

[ویکی فقه] نگارش رساله عملیه به سبک و شیوه کنونی، نخستین بار به دست عالم و متفکر بزرگ جهان اسلام، محمد بن حسین بن عبد الصمد معروف به شیخ بهائی (م:۱۰۳۱ ه ق) آغاز شد و شیوه نگارش آن تاکنون ادامه یافته است.
از آن روزگار؛ یعنی حدود چهار صد سال پیش تا دهه های اخیر، بیش تر خوانندگان رساله ها، علما و فضلاء بودند و بیش تر مردم به دلیل نداشتن سواد، سر و کاری با رساله نداشتند و مسائل را از عالمان دینی دریافت می کردند، از این روی تعبیرات فقهی و نثر ویژه آن ها مشکلی به وجود نمی آورد، ولی امروزه بیش تر امت اسلامی، از نعمت خواندن و نوشتن برخوردارند و اگر رساله ها به زبان آن ها و برابر با جلوه های زندگی اجتماعی باشد، در بالا بردن فهم دین و در نتیجه اسلامی شدن جامعه، اثر شایانی خواهد داشت. رساله عملیه، آیین نامه زندگی فرد مسلمان است. رساله عملیه، چنانکه از اسم آن پیداست، باید سراسر زندگی شخص مکلف را زیر پوشش قرار دهد و برای تمام جهت گیری های فردی و اجتماعی او، رهنمود خاصی داشته باشد. همه ما، کم وبیش، با رساله های عملیه که علمای شیعه برای ارائه فتاوای خود نوشته و می نویسند، آشنایی داریم، ولی شاید به درستی ندانیم که نوشتن این رساله ها، چه نقش مهمی در روشنگری و احیای حقوق شیعه داشته است، آن هم در زمانی که بسیاری از کشورهای اسلامی، با پذیرش چشم بسته حقوق اروپایی در عمل، بر بسته بودن باب اجتهاد صحه گذاشته بودند، اهمیت مطلب وقتی روشن می شود که بدانیم قانون مدنی ما، بیش تر، برگردان یکی از رساله های عملیه است.
وجود کاستی ها در رساله های عملیه
متأسفانه رساله ها، با زبان و زمان مخاطبان خود، سازواری نداشته و کاستی های فراوانی دارند و امروزه کم تر کسی را می توان یافت که زندگی خود را با رساله های عملیه سامان دهد. به عبارت دیگر، فقه اسلامی در زندگی شخص مسلمان غائب است و مسلمانان در روابط فردی و اجتماعی خود، از محیط و فرهنگ رایج پیروی می کنند، در حالی که فلسفه اصلی انقلاب، تحقق فقه در جامعه است و به فرموده امام راحل: «حکومت، فلسفه علمی تمامی فقه است.»مقام معظم رهبری نیز در سال ۷۴، یعنی ۱۷ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در جمع فضلای حوزه گفت: «فقه، که کار اصلی ماست، به زمینه های نو ظهور گسترش پیدا نکرده و یا خیلس کم گسترش پیدا کرده است. امروز خیلی از مسائل وجود دارد که فقه باید تکلیف این ها را معلوم کند، ولی معلوم نکرده است. فقه، توانایی دارد، لیکن روال کار طوری بوده است که فاضل محقق کارآمد به این قضیه نپرداخته است، مثل قضیه پول.... بسیاری از مباحث حکومتی، مبحث دیات، مبحث حدود و دیگر مسائل قضا برای دستگاه با عظمت قضاوت ما، حل فقهی نشده.... بسیاری از مسائل مربوط به زندگی مردم، همین مسأله پیوندها و تشریح ها، مباحثی هستند که فقه باید وارد این میدان ها بشود. نمی شود با نظر سریعی به آن ها نگاه کرد و خیال کنیم حل خواهد شد....» نارسایی های رساله های کنونی، بر دو گونه اند: بخشی از آن ها به جنبه صوری و چگونگی نگارش آن ها بر می گردد و بخش دیگر، مربوط به محتوا و نگرش فقهی نویسندگان آن ها بر می گردد. نگارنده اعتراف دارد که تلاش های ارزش مندی در جهت اصلاح رساله ها و نگرش فقهی صورت گرفته، اما کافی نبوده و راهی طولانی هنوز در پیش است. بنابراین، آنچه در این مقال ترسیم می شود سیمای عمومی رساله ها در حوزه های عملیه است.
← کاستی های نوع اول
از دیگر مشکلات، شمار زیاد رساله هاست که به خودی خود، راه تقلید را مسدود می کند: امروزه، بیش از صد رساله عملیه منتشر شده است که نویسندگان آن ها را سویی تقلید اعلم را واجب می دانند و از سویی دیگر، به نشر و پخش رساله خود می پردازند. معنای عرفی اینکار، چیزی غیر از ادعای اعلمیت نیست. می دانیم ادعای اعلم بودن، با ادعالی عالم بودن فرق دارد. کسی که می گوید من عالم هستم، راجع به دیگران اظهار نظر کرده است و گرنه ادعای اعلمیت، معنی پیدا نمی کند، از این روی اگر صاحب رساله ای، دیگری را اعلم از خود بشناسد یا نسبت به فقهاء معاصر خود، اظهار بی اطلاعی کند، پخش رساله از طرف او کاری نابخردانه خواهد بود. اگر این صد نفر که همگی عهده دار کرسی فقاهت و درس خارجند، در بازشناخت اعلم، تا این حد با هم اختلاف نظر داشته و حتی دو نفر آنان با هم اتفاق نظر نداشته باشند، پس از مردم عادی چه انتظاری می توان داشت. شخص عامی اگر دو نفر از فضلای حوزه را پیدا کند که بگویند: فلانی اعلم است، باز به ۹۹ نفر از اساتید و فقیهان، روبه رو است که می گویند فلانی اعلم نیست و شهادت آن دو فاضل عادل، از درجه اعتبار ساقط خواهد بود! بنابراین، در چنین موقعیتی که هم اختلاف آرا مسلم است و هم باز شناخت اعلم بسیار مشکل، بلکه غیر ممکن، چاره ای جز احتیاط باقی نمی ماند. به نظر می رسد، بهترین راه حل عرضه رساله ای مبتنی بر احتیاط و مستند به دیدگاه های فقهی همه مراجع پر نفوذ و در بردارنده مسائل مورد نیاز و کاربردی است. رساله ای که در خور عرضه به همه منافع علمی باشد و اسم شخص خاصی روی آن نباشد، بلکه دیدگاه فقهائ شیعه به شمار رود.
← مزایای رساله های مذکور
...