دانشنامه اسلامی
نفس اماره یا لایه حیوانی انسان در شهوت، غضب و امیال نفسانی خلاصه می شود. این میل قلبی و حالت نفسانی را قرآن به نفس اماره، تعبیر می نماید و تاکید می کند که: «به درستی که نفس، (انسان را) به کارهای زشت و ناروا فرمان می دهد». به همین دلیل به آن اماره (امر کننده به بدی ها) گفته اند. در این مرحله هنوز عقل و ایمان آن قدرت را نیافته که نفس سرکش را مهار زده و آن را رام کنند بلکه در بسیاری از موارد در برابر او تسلیم می گردند و نفس سرکش آنها را شکست می دهد. در گفتار همسر عزیز مصر (گروهی از مفسرین مراد از این جمله را حضرت یوسف دانسته اند اما این نظر مورد پذیرش اکثر مفسرین قرار نگرفته است. ) به این مرحله اشاره شده است آنگاه که گفت: "و ما ابرئ نَفْسِی اِنَّ النَّفْسَ لَاَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ" من هرگز نفس خود را تبرئه نمی کنم، چرا که نفس سرکش همواره به بدی ها فرمان می دهد"
نفس لوامه
"نفس لوامه"مرتبه ای از نفس است که پس از تعلیم و تربیت و مجاهدت، انسان به این مرتبه ارتقاء می یابد. در این مرحله ممکن است بر اثر طغیان غرائز گاه گاه مرتکب خلاف هایی بشود اما فورا پشیمان می گردد و به ملامت و سرزنش خویش می پردازد و تصمیم بر جبران گناه می گیرد، و دل و جان را با آب توبه می شوید. قرآن مجید این مرحله را" نفس لوامه" تعبیر کرده ومی فرماید: " و سوگند به (نفس لوّامه) وجدان بیدار و ملامت گر که رستاخیز حقّ است! "
نفس مطمئنه
"نفس مطمئنه" آن مرتبه ای است که پس از تصفیه و تهذیب و تربیت کامل، انسان به آن می رسد در این مرتبه غرائز سرکش توانایی پیکار با عقل و ایمان در خود نمی بینند چرا که عقل و ایمان آن قدر نیرومند شده اند که غرائز نفسانی در برابر آن توانایی چندانی ندارند. این مقام انبیاء و اولیا و پیروان راستین آنها است، آنهایی که در مکتب مردان خدا درس ایمان و تقوا آموختند و سال ها به تهذیب نفس پرداخته و جهاد اکبر را به مرحله نهایی رسانده اند. قرآن از این مرحله به نفس مطمئنه تعبیر کرده می فرماید: "ای نفس مطمئن و آرام یافته به سوی پروردگارت بازگرد، در حالی که تو از او خشنودی و او هم از تو خشنود".
