اسم مصدر

در زبان عربی، اصطلاح اسم‌مصدر به اسمی اطلاق می‌شود که بر حدوث غیرجاریِ فعل دلالت دارد. همان‌گونه که در کتاب شرح نصاب صبیان قهستانی آمده است، اسم‌مصدر بر پنج قسم تقسیم می‌شود:

نخست، وصف حاصل از مرفاعل است که قائم به آن بوده و بر معنی مصدری دلالت دارد؛ این قسم را تأثیر نیز می‌نامند و در اصطلاح، حاصل‌مصدر خوانده می‌شود. چنان‌که در کتاب تلویح اشاره شده، گاه جمع مصادر نیز بر این معنی اطلاق می‌گردد؛ مانند کلمۀ جواز که به معنای روایی و روا بودن است. در این حالت، معنی اول، معنای اسمی و معنی دوم، معنای مصدری کلمه است.

دوم، اسمی است که بدون آن‌که از فعلی مشتق شده باشد، به معنای مصدر به کار می‌رود؛ مانند قهقری. این قسم در کتاب امالی ابن‌حاجب مورد اشاره قرار گرفته است. سوم، مصدر معرفه است؛ مانند فجار که اسم برای فجور محسوب می‌شود. چهارم، اسمی است که به‌جای مصدر، اما خارج از وزن‌های قیاسی مصدر به کار می‌رود؛ مانند سقیا که اسم برای سقی است و غیبه که اسم برای اغتیاب به شمار می‌آید. این قسم در کلام عرب بسیار رایج است.

پنجم، اسمی است که هم‌معنی مصدر بوده و با افزودن میم به ابتدای آن ساخته می‌شود؛ از این رو آن را مصدر میمی نیز می‌نامند؛ نمونه‌هایی مانند منصرف و مکرم از این دست هستند. این قسم نیز در آثار رضی ذکر شده است.