محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون، که در فهرست آثار ملی ایران به عنوان محوطه بیستون ثبت شده است، یک سایت باستان‌شناسی و تاریخی است که به دوره‌های مختلف تاریخی از جمله پیش از اسلام، پس از اسلام و همچنین دوره پیشاتاریخی تعلق دارد. این محوطه در دامنه این کوه در شهر بیستون و در کنار مسیر باستانی کرمانشاه به همدان واقع شده است. این مجموعه در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۴۶۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. تا کنون، ۲۸ اثر از آثار تاریخی این کوه در فهرست آثار ملی ایران و ۱۳ اثر همراه با سنگ‌نبشته آن در تاریخ ۸ ژوئیه ۲۰۰۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌اند. کوه بیستون در کنار یک جاده باستانی و پررفت‌وآمد واقع شده است. این جاده مسیر عبور کاروان‌ها و نظامیان از شهرهای بابل و بغداد به سمت کوه‌های زاگرس و اکباتان بوده است. این ویژگی یکی از عوامل اصلی جذابیت این منطقه برای نمایش قدرت پادشاهان ایران به شمار می‌رود.
بیستون
لغت نامه دهخدا
بدان آهن که او سنگ آزمون کرد
تواند بیستون را باستون کرد.نظامی.- بیستون ستون انگیز؛ کنایه از کفل و سرین معشوقان که سبب نعوظ شود. ( انجمن آرا ):
بیستونی همه ستون انگیز
کشته فرهاد را به تیشه تیز.نظامی. || کنایه از آسمان. ( برهان ). اشاره به افراشته بودن آسمان بدون ستون ( عمود ): اﷲ الذی رفع السموات بغیر عمد. ( قرآن 2/13 ). ( حاشیه برهان چ معین ).
- گنبد بیستون؛ کنایه از آسمان. ( یادداشت مؤلف ):
او راست بنای بیستونی
این گنبد گرد گرد اخضر.ناصرخسرو.
بیستون. [ س ُ ] ( اِخ ) در مآخذ عربی بغستان ( بعدها ) بهستون کوهی در حدود چهل کیلومتری کرمانشاه کنار جاده همدان. حجاریها و کتیبه های بیستون از زمان داریوش اول هخامنشی است. حجاریها داریوش را در حالی که ایستاده و دست راست را بتقدیس اهورمزدا بلند کرده و پای چپ را بر سینه بردیای دروغین نهاده نشان میدهد و در بالا فروهر در پرواز است و پشت سر داریوش دو نفر ایستاده و در مقابل او نه تن دست بسته حجاری شده است. این کتیبه ها مفتاح کشف رمز کلیه خطوط گردیده مخصوصاً «سر هَ. راولینسن » در این موفقیت سهمی بسزا دارد. نقوش برجسته غیرمهمی از ادوار اشکانیان برصخره های کوچک کنار جاده و در پائین کوه دیده میشود.وقفنامه جدید دوران فتحعلیشاه قاجار در وسط نقش عهد اشکانی احداث شده است. در زمستان 1337 هَ. ش. ضمن عملیات جاده سازی مجسمه هرکول و آثار معبد سلوکی درپائین کوه کشف گردید. ( دائرة المعارف فارسی ). داریوش در کتیبه های بیستون فتوحات خود را به سه زبان پارسی باستان و خط میخی هخامنشی و یک کتیبه بزبان بابلی و خط میخی بابلی و کتیبه دیگر بزبان و خط عیلامی شرح داده است. ارتفاع کوه بیستون از سطح دریا 4000 پا است. ( از یادداشت مؤلف ). ( بغ + ستان، اداة مکان ) یعنی محل خدا، در پارسی باستان «بغیستانه » و در مفاتیح العلوم خوارزمی نام پارسی آن «بغستان » و در معجم البلدان «بهستان » و برخی از دانشمندان عرب «بهستون » یاد کرده اند و چون ایرانیان فراز کوهها را برای ستایش خدا مناسب تر میدانستند، این کوه مرتفع را جایگاه [نیایش ] خدا نامیدند. بزرگترین کتیبه هخامنشی از داریوش اول بدانجاست. ( از حاشیه برهان چ معین ). و رجوع به لغات شاهنامه شود. در داستانها نام کوهی است مشهور که فرهاد بفرموده شیرین آن را کنده است. ( از برهان ) ( از انجمن آرا ) ( از آنندراج ). کوهی که فرهاد بگفت پرویز کنده. ( شرفنامه منیری ). رجوع به فرهاد و کتیبه ٔبیستون و فرهنگ ایران باستان ص 125 شود:
فرهنگ فارسی
( صفت ) بدون ستون بدون پایه.
دهی از دهستان چمچال بخش صحن. کرمانشاهان است ٠
فرهنگ اسم ها
اسم: بیستون (پسر) (کردی) (تلفظ: biston) (فارسی: بیستون) (انگلیسی: biston)
معنی: محل عبادت خدا، خانه یا کاخی کةدرآن ستون نباشد، محل و کوهی سنگی نزدیک کرمانشاه که فرهاد برای رساندن جوی شیر تا قصر شیرین مأمور به تراشیدن آن شد ( نگارش کردی
دانشنامه عمومی
بیستون (شب پره). بیستون ( شب پره ) ( نام علمی: Biston ) نام یک سرده از تیره زمین سنجان است.
بیستون (هرسین). بیستون یکی از شهرهایی استان کرمانشاه است. شهر بیستون در پای کوهی معروف به همین نام و در ۳۰ کیلومتری شهر کرمانشاه ودر مسیر شهر کرمانشاه واقع شده است.
واسیلی بارتولد معتقد بود که نام بیستون از واژه بغستان به معنی جایگاه خدایان می آید و احتمالاً نام باستانی آن باگاستانا ( بغستان ) بوده است که در اثر گویش مستمر و مرور ایام این لفظ به «بیستون» تغییر پیدا کرده است.
ژان باتیست تاورنیه در سفرنامه خود، بیستون را «پل شاه» نامیده و ویژگی آن را «پل سنگی بزرگی» بر روی یک رودخانه در دامنه یک کوه دانسته است که «مثل دیوار راست» است و «در بالای آن صورت های متعدد و بزرگ از اشخاصی که به لباس کشیش ملبوس و مجمره های بخوردان در دست دارند» حکاکی شده است.
بیشتر مردم بیستون پیرو دین اسلام و مذهب شیعه هستند. اقلیت یارسانی نیز ساکن این شهر می باشند. زبان ساکنان بیستون کوردی جنوبی و گویش چمچمالی است.
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت آن ۴٬۹۴۲ نفر ( ۱٬۴۹۵ خانوار ) بوده است.
ویکی واژه
جملاتی از کلمه بیستون
راه کوه بیستون پرسید و رفت پیش او آمد دلی پرتاب و تفت
یکی رخش دارد بزیر اندرون تو گفتی روان شد کُهِ بیستون
فرستادند سوی بیستونش شده بر ناحفاظی رهنمونش
