ساختاری حیاتی در گیاهان دانه‌دار است که وظیفه تولید و نگهداری سلول‌های زایشی ماده را بر عهده دارد. این ساختار در داخل تخمدان گیاهان جای گرفته است. از طریق ساقی به نام فونیکول به جفت متصل میشود. این فونیکول مسئول تأمین مواد غذایی مورد نیاز آن است و مانند نافی کوچک برای آن عمل میکند. دارای بافت مرکزی به نام خورش است. این خورش مانند رحم کوچکی عمل میکند که کیسه جنینی در آن رشد میکند. خورش توسط چندین لایه به نام پوسته‌های تخمک احاطه شده است که پوشش بیرونی آن را تشکیل میدهند. در این پوسته‌ها، سوراخ بسیار کوچکی به نام سفت وجود دارد. این سفت در فرآیند لقاح نقش مهمی ایفا میکند، چرا که بخشی از خورش را برای ورود گرده به داخل تخمک باز می‌گذارد. علاوه بر این، در مرحله تشکیل دانه، این منفذ امکان جذب آب لازم برای رویش دانه را فراهم میکند؛ یعنی به دانه کمک میکند تا پس از کاشت، آب مورد نیاز برای جوانه زدن را به دست آورد. از نظر نحوه قرارگیری در تخمدان، می‌توانند اشکال مختلفی داشته باشند؛ ممکن است راست، واژگون، خمیده یا نیمه‌واژگون باشند. البته باید توجه داشت که این موضوع با تمکّن که به آرایش تخمکها در درون تخمدان اشاره دارد، متفاوت است. تمکّن بیشتر به نحوه چیدمان و اتصال تخمکها به جفت درون تخمدان می‌پردازد.
تخمک
لغت نامه دهخدا
آقای گل گلاب آرد: اگر در داخل تخمدان برشی داده شود در داخل آن اجسامی بنام تخمک یافت میشود که بوسیله رشته ای به دیواره درونی تخمدان اتصال دارند. طرز اتصال تخمکها به دیواره تخمدان، در گیاهان اختلاف کلی دارد. چون اجتماع برچه ها برای تشکیل تخمدان نیز به اشکال گوناگون است وضع قرار گرفتن تخمک ها به چندین شکل دیده میشود... هر برچه را می توان برگی دانست که در یک طرف یا دو طرف آن تاخوردگی پدید آمده و تخمکی ساخته است... مهمترین قسمتهای برچه تخمک و پیدایش آن چنین است که در سطح داخلی پوسته جفت درونی تخمدان یک برآمدگی کوچک پدید آمده اطراف آن یک حلقه و پس از آن دو حلقه تشکیل می یابد که پوشش داخلی و خارجی را میسازند. تکمه نخستین که از زنبوریهایی غذائی تشکیل یافته بود، دارای یاخته هایی است که بسرعت تقسیم می شوند. قسمتی از آنها توده غذایی بنام خورش می سازند و یکی از آنها که در داخل خورش قرار گرفته کاهش رنگی یافته بتدریج دو، و چهار، وهشت هسته یافته، کیسه رویانی تشکیل میدهند که سه یاخته در بالا و سه یاخته در پایین دارد و از بهم پیوستن دو هسته دیگر، هسته دومین بزرگی در وسط آن کیسه دیده میشود. مهمترین یاخته های کیسه رویانی یاخته ای است که در بالا و در وسط قرار گرفته، و آنرا تخمه می گویند. پس در هر تخمک کامل می توان قسمتهای ذیل را تشخیص داد:
1 - دو پوسته داخلی خارجی. 2- سوراخی در بالای آن که سُفْت نامیده میشود. 3 - توده بزرگی در وسط که قسمت اعظم ماده غذایی است و خورش نامیده میشود. 4 - کیسه رویانی که در داخل آن تخمه و یاخته های در حال کاهش رنگی قرار گرفته است. 5 - بند یا رشته ای که تخمک را به دیواره درونی تخمدان متصل میسازد و اتصال این بند به دیواره تخمدان ممکن است تخمک را مستقیم یا معکوس یا مورب قرار دهد...
همینکه دانه گرده ای بر روی کلاله قرار گیرد ناهمواری سطح آن به ناهمواری های چسبنده کلاله می چسبد. رطوبت و ماده غذایی و لعابی کلاله در داخل گرده اثر کرده لوله گرده ساخته می شود. این لوله گرده در بافت مرکزی خامه فرومیرود، یعنی بوسیله ترشح دیاستازها، یاخته های آن را حل کرده راهی باز میکند و به تخمدان میرسد و از راه سُفْت به دهانه یکی از تخمک ها راه یافته داخل خورش میگردد. در مدتی که این لوله پیش میرود و در راه است هسته ٔرویا پیشاپیش میرود و هسته زایا که در پی آن است به دو قسمت تقسیم می شود و هر یک از آنها یک انتروزوئید ( بساکه ) می سازد. چون لوله به کیسه رویان برسد، دیواره سلولزی آنرا حل میکند، یکی از بساکه ها از میان یاخته ها گذشته به هسته دومین میرسد و با آن می آمیزد و هسته ای در وسط کیسه رویان میسازد و بساکه دیگرداخل تخمه شده با هسته آن می آمیزد و تخم را تشکیل میدهد. آمیزش بساکه ها با هسته هایی که در کیسه رویان است هسته هایی میسازد که 2n کرموزوم دارند... در کیسه رویانی دو تخم ساخته شده، یکی تخمی که از آمیزش بساکه و تخمه ساخته شده است و دیگری تخمی که از آمیزش بساکه با هسته دومین تشکیل یافته و شماره کروموزوم های آن از 2n بیشتر است. تخمه های آمیزش یافته مبدل به دانه میشوند و هسته دومین که آمیزش یافته، مبداء بافت مخصوصی است که آنرا آلبومن می گویند. دیواره تخمدان هم در این موقع تغییر شکل یافته ضخیم میشود و مواد غذایی در خود اندوخته میکند و تبدیل به میوه می گردد. پس در هر میوه دو قسمت موجود است: یکی هسته ها یعنی تخمکهای گشنیده و دیگری فرابر که از هر طرف هسته ها را فراگرفته است.
فرهنگ معین
فرهنگ عمید
فرهنگ فارسی
فرهنگستان زبان و ادب
[زیست شناسی] ← مامه 2
دانشنامه عمومی
هر تخمک دارای بافت مرکزی معروف به خورش است که کیسهٔ جنینی در آن رشد می کند و به وسیلهٔ پوسته های تخمک که پوشش بیرونی آن را تشکیل می دهد، احاطه می شود. در پوسته های تخمک منفذ بسیار کوچکی به نام سفت قرار دارد که با رو بازگذاشتن قسمتی از خورش در فرایند لقاح شرکت می کند. علاوه بر این در مرحلهٔ دانه این منفذ عبور آب مورد نیاز برای رویش را میسر می سازد. از نظر قرار گرفتن، تخمک ها ممکن است راست، واژگون خمیده یا نیمه واژگون باشند. مطلب فوق نباید با تمکّن که آرایش تخمک ها در درون تخمدان است اشتباه گرفته شود.
تخمک از سه بخش تشکیل شده است: لایه پوششی که لایه بیرونی آن را تشکیل می دهد، هسته ( یا باقی مانده هاگدان ) و گامتوفیت ماده ( که از یک بزرگ هاگ تک دسته تشکیل شده است ) در مرکز آن. گامتوفیت ماده - که به طور خاص مگاگامتوفیت نامیده می شود - در گیاهان گلدار کیسه جنینی نیز نامیده می شود. مگاگامتوفیت سلول تخمک را به منظور لقاح تولید می کند.
دانشنامه آزاد فارسی
تُخْمَک
در زیست شناسی، یاختۀ جنسی مادینۀ گیاه یا جانور. در جانورشناسی آن را اوول گویند که پس از ترکیب آن با اسپرماتوزوئید هستۀ اولیۀ جنین تشکیل می شود. در گیاه شناسی، دانه های کوچکی است که درون تخمدان به وجود می آید و براثر رشد به دانه تبدیل می شود. جاندار نَر مولد اسپرم، و جاندار ماده تولیدکنندۀ تخمک است. در پستانداران، تخمک لقاح یافته را تخم می نامند که براثر تقسیم سلولی خاصی به نام میوز، طی چرخۀ قاعدگی در تخمدان ها پدید می آید. هستۀ آن دارای کروموزوم های حامل عوامل وراثتی است؛ بعد از لقاح اسپرم و تخمک، که هر کدام حامل نصف کروموزوم ها هستند، یاختۀ واحدی تشکیل می شود که از تقسیم آن جنین شکل می گیرد. جانور ماده ممکن است تخم گذاری کند یا تخم در بدنش تکوین یابد (زنده زایی و بچه زایی). در خزندگان و پرندگان تخم گذار، تخم با پوسته ای محافظت می شود و مواد غذایی فراوانی را به شکل زرده در خود دارد. باروری در گیاهان نر و ماده نیز در اساس به باروری جانوران شباهت دارد. در گیاهان، به سلول تخم یا تخم زا معروف است و در تخمدان ایجاد می شود. تخمک خودبه خود قادر به حرکت نیست و جز در بکرزایی، باید پیش از نموِ بیشتر با یاختۀ جنسی نَر لقاح یابد.
تخمک (گیاه شناسی). تُخمَک (گیاه شناسی)(ovule)
ساختاری در گیاهان دانه دار که پس از لقاح به دانه تبدیل می شود. تخمک از یک کیسه رویان حاوی گامت ماده (یاختۀ تخم) و بافتی مغذی با نام خورش تشکیل می شود که اطراف یاختۀ تخم را فراگرفته است. در بخش بیرونی تخمک، یک یا دو پوشش محافظ وجود دارد که پس از لقاح به تستا یا پوستۀ بذر تبدیل می شوند. در نهان دانگان (گیاهان گل دار)، تخمک درون مادگی قرار دارد، در حالی که در بازدانگان (مخروطیان و وابستگان آن ها) روی سطح فلس تخمک بَر واقع است. در این جا، تخمک معمولاً درون مخروط است و مادگی آن را محصور نمی کند.
دانشنامه اسلامی
۱. ↑ لغتنامه دهخدا.
منبع
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۰۰.
...
ویکی واژه
جمله سازی با تخمک
دوقلوهای ناهمسان از دو تخمک متفاوت که همزمان آزاد شده‌اند به‌وجود می‌آیند.
ما تخمکار دشت ریاییم همچو زهد تسبیح سبز، دانه چندی ز کشت ماست
دل کوفته‌ام چو تخمکان ز آتش قهر لب شسته به هفت آب ز آلایش دهر
