اصطلاح ییلاق یا تابستانگاه به مناطقی با آب و هوای خنک و کوهستانی اطلاق میشود که عشایر در کوچ‌های فصلی خود به عنوان اقامتگاه بهاره و تابستانه برمی‌گزینند. در مقابل، قشلاق به مناطق گرمسیری گفته میشود که عشایر برای اقامت در فصول پاییز و زمستان انتخاب می‌کنند. کوچ به ییلاق و قشلاق، از ویژگی‌های اصلی زندگی بسیاری از عشایر و ایلات است. این واژه به معنای محل سکونت تابستانی یا سردسیر است و نقطه مقابل قشلاق به شمار می‌رود. این اصطلاح به مکان‌های خوش آب و هوا و دارای چراگاه در فصل تابستان اشاره دارد که برای سکونت موقت مناسب هستند. تا پیش از جنگ جهانی اول، عشایر نقش محوری در جوامع ساکن مناطق کوهستانی ایران ایفا می‌کردند. به عنوان مثال، در دوره جنگ‌های ایران و روس، بخش قابل توجهی از مردم ارسباران که مسئولیت اصلی جنگ را بر عهده داشتند، زندگی عشایری داشتند. از این رو، ساماندهی سکونتگاه‌های حافظان مرزها همواره از دغدغه‌های اصلی حکومت مرکزی بود. خودگردانی عشایر نقش مهمی در حفاظت از مراتع ییلاقی داشت و دولت مرکزی معمولاً در تخصیص چراگاه‌ها به ایلات رقیب دخالت نمی‌کرد. با این حال، تمرکزگرایی افراطی در دوران رضاشاه این نظام بین ایلی را مختل کرد. به تدریج، عشایر اسکان یافتند و روستاییان مجاور این مکان ها به تخریب مراتع پرداختند. فروپاشی اجتماعی ایل قشقایی در نتیجه تخریب مناسبات ارضی، نمونه‌ای غم‌انگیز است که توسط لوئیس بک، محقق آمریکایی، به تفصیل شرح داده شده است. تنظیمات مربوط به حدود ییلاق‌ها و قشلاق‌ها و حقوق مالکیتی عشایر، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری ایران نوین داشته است.
ییلاق
لغت نامه دهخدا
ییلاق. [ ی َی ْ / ی ِی ْ ] ( اِخ ) ازبلوکات کردستان، حد شمالی دهات گروس، شرقی اسفندآباد، جنوبی امیرآباد و غربی سنندج، مرکز قروه و عده قرا 146 است. ( از یادداشت مؤلف ). نام یکی از دهستانهای بخش حومه شهرستان سنندج. این دهستان در خاور شهرسنندج واقع و حدود و مشخصات آن به شرح زیر است: از طرف شمال شهرستان بیجار، از جنوب: دهستان گاورود بخش حومه سنندج و دهستان بیلوار شهرستان کرمانشاه، از خاور: دهستان اسفندآباد بخش قروه، از باختر: دهستانهای حسین آباد و حسن آباد بخش حومه سنندج. آب و هوا: دشت ییلاق در ارتفاع متوسط 1800 گز واقع شده، به همین مناسبت هوای آن سردسیر و در زمستان به شدت سرد و طولانی است. تابستان آن معتدل و مخصوصاً شبهای آن بسیار خنک و فرح بخش است. در شمال و جنوب و غرب آن ارتفاعات بسیار دیده می شود که ارتفاع بلندترین قله کوه باختری 2672 گز و بلندترین قلل شمالی 2211 گز است. عرض و طول دشت ییلاق در حدود 30 الی 40 هزار گز و یکی از حاصلخیزترین نقاط منطقه کردستان می باشد. ارتفاع دهگلان مرکز دهستان از سطح دریا 1811 گز است. رودخانه: از ارتفاعات جنوب، باختر، و شمال دهستان، رودخانه های کوچک و متعددی به طرف شهرستان بیجار جاری و در آن شهرستان به رودخانه قزل اوزن منتهی می گردند. مهمترین آنهاعبارتند از: رودخانه های آرزند، کبودخانی، سیس، گرگ آباد، قوری چای، میرکی، بله دستی، شیدا. محصول عمده دهستان غلات و لبنیات است. شغل سکنه دهستان زراعت و گله داری است. راه شوسه سنندج به همدان تقریباً از وسطدهستان می گذرد و در فصل خشکی به اکثر قراء دهستان اتومبیل می توان برد. قسمتی از قراء دهستان ییلاق، جزء بخش حومه و قسمتی جزء بخش قروه می باشد. دهستان ییلاق از 133 آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده و سکنه آن در حدود 25هزار تن و قراء مهم دهستان به شرح زیر است: دهگلان، بلبان آباد، باشماق، سرنجیانه، سیس، چشمه منتش، آلی پینک، کروندان. ( از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 5 ).
فرهنگ معین
فرهنگ عمید
۲. محل خوش آب وهوا در خارج شهر که در فصل تابستان در آنجا به سر می برند، ایلاق.
فرهنگ فارسی
سردسیر، کوهپایه وجای سرد، ضدقشلاق، ایلاق هم گویند، محل خوش آب وهوای خارج شهرجهت سکونت درفصل تابستان
جای باش تابستان منطق. خوش آب و هوا که هنگام تابستان بدانجاروند مصطاف.
دانشنامه عمومی
ییلاق ( فارسی، اِ مرکب ) از یی به معنی تابستان و لاق که پسوند مکان است، به معنی جایی که در تابستان سکنی گزینند. سردسیر. مقابل قشلاق، گرمسیر. جای تابستانی. تابستانگاه. مصیف: تقییظ؛ ییلاق رفتن. تصیف، اصطیاف؛ ییلاق کردن. جای سرد و هوادار که به فصل تابستان در آن باشند. مقابل قشلاق که جای باش فصل زمستان است. جای باش تابستان یعنی جای سرد و خوش هوایی که در مدت تابستان در آن توقف کنند.. چراگاه.
در زبان فارسی ییلاق یا تابستانگاه به کوهپایه، جای سردسیر یا اقامتگاه تابستانی، جای خوش آب و هوا ییلاق نیز گفته می شود
تا پیش از جنگ اول جهانی عشایر بدنهٔ اصلی جامعه در مناطق کوهستانی ایران را تشکیل می دادند. برای مثال، در دورهٔ جنگ های روس - ایران بخش مهمی از مردم ارسباران، که بار اصلی جنگ را به دوش می کشیدند، زندگی عشایری داشتند. بنابراین طبیعی است که تنظیم سکونتگاه حافظان مرزها دغدغهٔ اساسی حکومت مرکزی بود. خودمختاری عشایر تا حد زیادی در حفاظت مراتع ییلاق ها مؤثر بود و دولت مرکزی دخالت چندانی در تخصیص چراگاه به ایلات متخاصم نداشت. مرکزگرایی افراطی دوران رضا شاه قواعد بین ایلی را مختل کرد؛ به تدریج عشایر ساکن شدند و روستائیان ساکن مجاور ییلاق ها به تخریب مراتع پرداختند. فروپاشی اجتماعی ایل قشقایی در نتیجه تخریب مناسبات ارضی به مثابه نمونه ای تراژیک توسط محقق آمریکایی، لوئیس بک، به خوبی توصیف شده است. آنچه مسلم است تنظیمات مربوط به حدود ییلاق ها و قشلاق ها، و حقوق مالکیتی عشایر نقشی مؤثر در شکل گیری ایران نوین داشته است.
زندگی در ییلاق تنها در بخش محدودی از سال ادامه می یافت. عشایر در سرزنده ترین شرایط طبیعت وارد ییلاق می شدند، و آنجا را در حالت پژمردگی طبیعت ترک می کردند. این تضاد در چشم انداز الهام بخش ترانه ها و ادبیات فولکوریک است که تا حدودی تا زمان کنونی حفظ شده اند. در میان قبایل ترک زبان، که اکثریت عشایر را تشکیل می دهند، موسیقی عاشیق ها گنجینه ای غنی از وصف تصویر ذهنی ییلاق است. در اینجا، برای مثال، ابیات آغازین یک ترانهٔ عاشیقی را می آوریم:
جمله سازی با ییلاق
بیا که موسم جوش بهار ییلاق است پیاله گیر که گل در کنار ییلاق است
هوای برف و گل جام و سبزهٔ میناست جهان به موسم دی در شمار ییلاق است
نکوست موسم دی با وجود می جویا که جوش گل سبب اعتبار ییلاق است
