چنگ

چنگ. [ چ َ ] ( اِ ) نام سازیست مشهور. ( جهانگیری ) ( برهان ) ( غیاث اللغات ) ( ناظم الاطباء ). سازی است مشهور که سر آن خمیده است و تارها دارد. ( آنندراج ) ( انجمن آرا ). نوعی از مزامیر است در غایت شهرت. ( شرفنامه منیری ). صنج؛ و آن بر دو قسم است یکی دو صفحه برنجین باشد که بر یکدیگر زنند. و دیگر را که چنگ یا صنج ذوالاوتار گویند وترش از ابریشم بوده و از قبیل عود و چغانه و جز آن باشد. ( نقل بمعنی از زمخشری ). دو قسم بوده قسمی که ازدف هاست و آوازی چون آواز زنگ دهد و قسمی دیگر ذوالاوتار است. ( مفاتیح العلوم ). ابن خردادبه گوید: آن از اختراعات ایرانیان است و عقیده جوهری هم همین است. ( یادداشت مؤلف ). و واضع آن رامتین است: 
حاسدم گوید که شعر او بود تنها و بس 
بازنشناسد کسی بربط ز چنگ رامتین.منوچهری.

چنگ یکی از سازهای بسیار قدیم است که دوهزار سال پیش از میلاد دربابل و آشور رایج بوده است. انواع ابتدایی آن مثلثی شکل با تخته بطول نزدیک بیک گز و دارای میله ای چوبی بوده که بطور عمودی بر یک سر این تخته نصب میشده است. انتهای دیگر این میله چوبی بشکل دست انسان بوده است. سیم های این ساز که معمولاً هشت یا نه تا بوده است، بموازات وتر این مثلث قائم الزاویه بین تخته و میله امتداد مییافته. یک سر سیمها بتخته محکم وصل میشده و سر دیگر آن به دور میخها یا گوشیهایی که روی میله چوبی قرار داشته پیچیده میشده و باقیمانده آن از طرف دیگر آویزان بوده است. چنین بنظر می آید که باپیچانیدن گوشیها سیمها را شل و سفت میکرده اند. از حجاریهای بابل و آشور چنین برمی آید که سیمهای این سازاز حیث کلفتی همه یکسان بوده اند. بنابراین صوتهای متفاوت فقط در اثر اختلاف طول سیمها بوجود می آمده است.به احتمال قوی نوازنده، ساز مزبور را هنگام نواختن بگردن خود می آویخته، چنانکه ساز در سمت چپش قرار میگرفته و با زخمه یا قطعه چوبی که در دست راست داشته سیمها را مرتعش میکرده و از دست چپ برای ایجاد تنوع در اصوات و ریتم و آهنگ استفاده میکرده است. نکته دیگری که از این نقشها درک میشود، این است که نوازندگان چنگ بلکه نوازندگان همه سازها در بابل و آشور ایستاده ساز مینواخته اند و این شاید برای رعایت احترام پادشاه یا ولینعمت بوده است. اما چنگهایی که در دوره های اخیر تاریخ بابل و آشور نقش شده از حیث شکل و طرز گرفتن و نواختن با چنگهای دوره های قدیم تفاوت بسیار دارد. البته شکل آن هنوز تقریباً سه گوشه است با این تفاوت که قاعده آن را که در قدیم یک تخته بود بیک جعبه صوتی تبدیل کرده اند. و گوشیهایی که یک سر سیم به آن وصل میشد روی این جعبه قرار داشت و سر دیگر سیم بمیله چوبی، محکم بسته میشد و ثابت بود. تعداد سیمها نیز تا حدود هفده سیم افزایش یافت. جعبه صوتی گاهی مستقیم و بدون انحنا و در موارد دیگر منحنی بوده است. طرز نواختن این ساز نیز کم کم تغییر کرد، یعنی برخلاف دوره قدیم بجای تخته چون میله چوبی بموازات زمین قرار میگرفت، سیمها تقریباً عمود بر زمین شد.نکته دیگر اینکه مانند دوره های پیش در نواختن آن دیگر زخمه و چوب بکار نمیبردند، بلکه با دست آن را مینواختند و هر دو دست در نواختن آن دخالت داشت.