مفصل

مَفْصَل (joint)
(به عربی: مَفصِل) محل حرکت یا اتصال اندام ها در جانوران دارای اسکلت. در مهره داران، مفصل محلی است که دو استخوان به هم می رسند. برخی مفاصل مثل شکاف بین استخوان های جمجمه، بی حرکت اند. برخی دیگر از مفاصل ازجمله مفاصل خاجی ـ تهی گاهیدر بخش تحتانی امکان حرکات بسیار محدودی دارند. بیشتر مفاصل دارای امکان حرکات نسبتاً آزادند. برخی مفاصل امکان حرکات لغزشی (سُر خوردن) دارند؛ از آن جمله است حرکت یک مهرۀ ستون مهره ها روی مهرۀ دیگر. برخی مفاصل نیز، مانند آرنج و زانوحرکت لولامانند دارند. (← دوسر،_ماهیچه؛ سه سر، ماهیچه). دیگر مفاصل می توانند با آرایش گوئی ـ کاسه ای در همۀ جهات حرکت کنند. مفاصل ران و شانهاز آن جمله اند. حرکات مفصل معمولاً به کمک عضلاتیایجاد می شود که با زردپی هابه استخوان متصل اند. انتهای استخوان ها را در مفاصل متحرک غضروفپوشانده است که موجب افزایش انعطاف پذیری و نرمی و سهولت حرکت می شود. این مجموعه در کیسه یا کپسولی از بافت فیبریسفید و سخت قرار می گیرد که دارای غشاییاست که مایع مفصلینرم کننده و بالشتک مانندی ترشح می کند. مفصل به کمک رباط ها، که استخوان را به استخوان مرتبط می کنند، استحکام بیشتری پیدا می کند. این گونه مفاصل را مفاصل دارای کیسۀ مفصلیمی نامند. در بی مهرگاندارای اسکلت خارجی، مفاصل در محلی قرار دارند که پوشش خارجی انعطاف پذیر یا غشای مفصلی جانشین اسکلت خارجیشده است و امکان خم شدن اندام های حرکتی یا دیگر بخش های بدن در این محل را فراهم می کند.دسته بندی مفاصل انسانی. مطالعۀ کالبدشناختی مفاصل یا مفصل بندیرا مفصل شناسیمی نامند. سه دسته مفصل در اسکلت انسان وجود دارد که هریک از آن ها ممکن است دارای دو یا چند نوع باشند. سه دسته مفصل عبارت اند از مفاصل فیبری (رشته ای)، غضروفی، و مفاصل دارای کیسۀ مفصلی. در مفاصل فیبری، دو استخوان به کمک دسته هایی از بافت فیبری متراکم به هم متصل می شوند که از سطح لخت یک استخوان به سطح دیگری کشیده شده اند. شکاف بین استخوان های مجاور در جمجمه نوعی مفصل فیبری است که در آن هیچ حرکت فعالی صورت نمی گیرد. مفاصل غضروفی به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم می شوند. در مفاصل غضروفی اولیه، دو قطعه استخوان با صفحۀ پیوسته ای از نوع غضروف شفاف به هم متصل می شوند که بازماندۀ مدل غضروفی اسکلت جنینی است. متداول ترین مفاصل غضروفی اولیه غضروف های اپی فیزی(غضروف های رشد) بین دیافیز(محور اصلی) و اپی فیز(انتهای استخوانی) در استخوان های بلند است. همانند شکاف های جمجمه، مفاصل اولیۀ اپی فیزی غیرمتحرک اند، اما با الحاق استخوان های مفصل قبل از ۲۵سالگی محو می شوند، در حالی که شکاف های جمجمه تا سن بالا محو نمی شود. مفاصل غضروفی ثانویهفقط در مقطع میانی (خط میانی) بدن وجود دارند و نقش آن ها اتصال دو استخوان با دیسک فیبری ـ غضروفیاست. چنین مفاصلی در ستون مهره ها وجود دارند و صفحات ضخیم فیبری ـ غضروفی سطوح مسطح مهره ها را ازهم جدا می کند. مفاصل دارای کیسۀ مفصلی به شکلی تخصصی امکان حرکات آزاد را فراهم می کنند و اکثریت آن ها در اندام های حرکتیواقع اند. در همۀ مفاصل دارای کیسۀ مفصلی، سطوح استخوانی مفصل شونده با غضروف پوشیده شده اند و کلاهک غضروفی محدب یک سطح، نزدیک بخش مقعر استخوان دیگر قرار می گیرد. گاه غضروف های مفصلی با صفحات بین مفصلیِ غضروفی ازهم جدا می شوند که این صفحات بین آن ها قرار می گیرد. در این حالت سطوح صفحۀ بین مفصلیدر مقابل غضروف های مفصلی قرار می گیرد. غضروف های هلالی مفصل زانو از جملۀ این صفحات بین مفصلی است. مفصل را غشای مفصلیدربر گرفته است و کیسۀ بسته ای تشکیل می دهد که حاوی ترشحات لغزنده ای با نام مایع مفصلی است. سطح خارجی کیسۀ مفصلی پوششی از بافت فیبری یا رباط کپسولی دارد. کیسه مفصلی متشکل از غشای مفصلی را بورسا یا کیسه مفصلیمی نامند. این کیسه در محلی قرار دارد که مفاصل در معرض فشارند. بورسای پیش کشککی مفصل زانو از این جمله است. تورم بورسا را التهاب کیسۀ مفصلیمی نامند. شکل سطوح مفصلی تنوع بسیار دارد و کروی، استوانه ای یا قرقره ای است.
انواع مفاصل دارای کیسۀ مفصلی. در حدود شش نوع مفصل دارای کیسۀ مفصلی در اسکلت انسان وجود دارد: ۱ـ گوی و کاسهدر این نوع مفصل، سطح کروی یک استخوان در داخل بخش فنجان مانند استخوان دیگر قرار دارد. در این حالت، امکان حرکت در جهات متفاوت فراهم می آید و میزان حرکت بستگی به تقعر بخش فنجان مانند دارد. در مفصل لگن، بخش فنجان مانند عمیق و میزان حرکات محدود شده است تا مفصل استحکام بیشتری پیدا کند. درمقابل، مفاصل شانهامکان حرکات وسیعی را فراهم می آورند، زیرا بخش فنجان مانند در مفصل شانه کم عمق است. ۲ـ سرخورنده (لغزنده)در چنین مفاصلی، سطوح مفصلی مسطح اند و استخوان ها در مقابل یکدیگر سُر می خورند. مفاصل مچ پا، مفاصل استخوان های مچ دست، و یکی از حرکات مفصل آرواره هاازجمله این مفاصل اند. ۳ـ مفصل لولاییمفصلی دارای سرِ تقریباً استوانه ای است که کاملاً در جایگاه مربوط به خود قرار می گیرد، اما حرکت آن محدود به حرکت در جهت عمود نسبت به محور استوانه است. مفاصل آرنج، زانو، مچ پا، و مفاصل انگشتاناز این جمله اند. اتصالات یا برآمدگی استخوانی مانع از حرکت در جهت عقب است. ۴ـ دو لولایی یا زین مانند (زینی)در این نوع مفاصل، سطح مفصلی هردو استخوان در یک سمت مقعر و با زاویه ای قائم نسبت به آن، در سمت دیگر محدب است. نمونۀ آن مفصل مچی ـ کف دستیدر قاعدۀ انگشت شستاست. ۵ـ مفصل کندیلی (قوزکی)این مفصل مانند مفصل زینی است و امکان خم شدن، کشیدن، و حرکات جانبی را فراهم می آورد، اما در آن حرکت چرخشی صورت نمی گیرد. این مفصل معمولاً ضعیف تر از دیگر مفاصل است. مفاصل مچ دست و مفاصل کف دستی ـ بندانگشتیانگشتان از این نوع اند. ۶ـ مفصل محوریمفصلی است که در آن یک استخوان دارای محور است و استخوان دیگر روی آن می چرخد یا استخوان خود را روی محورش می چرخاند و روی استخوان دیگر استراحت می کند. نمونه ای از حالت اول مفصل آسه ـ اطلسیبین مهره های گردنی اول و دوم است که زایدۀ دندانی مهرۀ آسه (دومین مهره) از بخش حلقه مانند مهره اطلس (اولین مهره) عبور می کند. چنین حالتی امکان گردش یا تکان دادن سر با زاویه ای قابل توجه را فراهم می کند. مفصل پس سری ـ اطلسیدر اولین مهرۀ گردنی، که برای حرکات چپ و راست سر به کار می رود، نوع دیگری از این مفصل هاست. حالت چرخشی استخوان روی محور خود در استخوان زند زبرین، در محل آرنج، اتفاق می افتد که دارای بخش فنجان مانند کم عمقی در نزدیکی استخوان بازو و سطحی مقعر در انتهای تحتانی است که با استخوان زند زیرین مفصل می شود. در حالت چهاردست وپا، که دست چرخیده و کف دست به سمت پایین است، زند زبریندر انتهای فوقانی روی محور خود چرخیده و در انتهای تحتانی در اطراف زند زیرینسر می خورد.