مسجد

مهم ترین فضای دینی و عبادی مسلمانان. مسجد الگوی معماریِ فضای دینی ـ اجتماعی اسلام است، که به جاآوردن عباداتی همچون نماز جماعت، و نیز تعامل و تبادل فرهنگی، اجتماعیِ بین مسلمانان، عملکرد اصلی آن محسوب می شود. مسجد در قرآن کریم، گاه به معنای مصطلح آن، و گاه به معنای مطلقِ محل عبادت به کار رفته است. نخستین مسجد را پیامبر اسلام (ص) در مدینه بنیاد نهاد؛ لیکن غالباً، نخستین مسجد را عبادتگاهِ موقتِ قُبا، در بین راه مهاجرت پیامبر از مکه به مدینه، می دانند. مسجد پیامبر (ص) در مدینه، بنایی است ساده با نقشۀ مستطیل، دیوارهایی با مصالح بنّایی، و سقفی ـ که بعدها افزوده شد ـ از تنۀ درخت و الیاف گیاهی که ارتفاع چندانی نداشت؛ این مسجد در سال ها و قرون بعد به تدریج توسعه یافت. برخی از قدیم ترین مساجد در نقاط مختلف عبارت اند از مسجد الاقصی در فلسطین، مسجد ابن طولون در مصر، مسجد جامع فَهْرَج در ایران، مسجد قیروان در تونس، مسجد عمروعاص در مصر، و مسجد جامع دمشق. طرح مساجد، نخست ساده و کم پیرایه بود، و پلان مستطیل، و حیاط یا صحنی در میان داشت. دورتادور صحن، فضاهای سرپوشیده ای ساخته می شد که شبستانِ اصلی مهم ترینِ آن ها به شمار می رفت و مساحت بیشتری داشت. معمولاً ورودی اصلی مسجد، ورودی شبستان اصلی، و محراب داخل شبستان اصلی، هر سه بر روی یک محور (محور قبله) قرار داشتند. بعدها ساخت مناره ای در کنار ورودی، بر روی همین محور اصلی رواج یافت. در ساخت نخستین مساجد ایران، در چهارطاقی هایِ پیش از اسلام، تغییراتی اعمال گردید؛ مسجد جامع فَهْرَج، و تاری خانۀ دامغان، همان شیوۀ کلی مساجد اولیه را دارند، لیکن در سازۀ آن ها از برخی دستاوردهای معماری قدیم ایران، به ویژه معماری دورۀ ساسانی، استفاده شده است. مساجد ایرانی به تدریج در کیفیت و تناسبات فضا و حجم، تزیینات، و نیز نظام سازه ای و فنی هویت خاص خود را یافتند. ظهور گنبد در مسجد، از احداث گنبدی کوچک بر روی محراب آغاز شد، اما دیری نگذشت که اهمیت بیشتری یافت، و در مقیاس بزرگ تر، و با تفصیل و غنای افزون تر، فضای بزرگ تری از بخش اصلی شبستان، و گاه همۀ آن را فراگرفت. بدین سان، از حدود قرن ۵ق، گنبدخانه به بخش های فضایی مسجد اضافه شد. همچنین استفاده از ایوان، که از ابداعات ایرانیان در دورۀ اشکانی بود، در مساجد فزونی یافت. پس از قرن ۷ق، مساجد دوایوانی ساخته شد، همچون مسجد زوزَن در خراسان و مسجد فَرْیومَد. سپس مساجد چهارایوانی رواج یافت، که شیوه ای شاخص در معماری ایران است؛ مسجد جامع اصفهان، و مسجد امام اصفهان از آن جمله اند. ازجمله ویژگی های مساجد اصیل، به ویژه در ایران، عبارت اند از وحدت کلی مجموعه در عین کثرت عناصر، توجه به مبانی زیباشناسی معنوی با صور انتزاعی و رها از تقلید از عناصر طبیعی و یا وهمی، هماهنگی هنرهای وابسته به معماری با شیرازۀ طرح، انطباق اهداف فنی و سازه ای با کارکردهای زیبا شناسانه و شکلی، پاسخ گویی کامل به نیازهای مرتبط، مردمی بودن، و رابطۀ زنده با زندگی جاری جامعه. تعداد مساجد در ایران، طبق اعلام سازمان اوقاف، در سال ۱۳۸۹ش بیش از ۶۰هزار مسجد است و برای احداث بیش از ۲هزار مسجد نیز برنامه ریزی شده اشت. در فقه اسلامی مسجد احکام خاصی دارد. نجس کردن مسجد و ماندن جنب و حائض در آن حرام است. ازالۀ نجس از مسجد واجب است. خرید و فروشو اقامۀ حدود در آن مکروه است. خواندن دو رکعت نماز تحیت هنگام ورود به مسجد مستحب است. در روایات فراوان، به ساختن مسجد توصیه شده و ثواب فراوان برای آن وعده داده شده است.