متافیزیک

مِتافیزیک (Metaphysics)
(یا: مابَعْدالطَّبیعه؛ مشتق از واژۀ یونانی مِتا به معنی «فراتر» و «بَعد»، و فوسیکه۱ به معنی «طبیعت») در اصطلاح، فلسفۀ اولی، حکمت الهی، علمِ کلی یا الهیات به معنی عام و خاص. این واژه را نخست آندرونیکوس رودسی۲ برای نامیدن کتاب هایی از ارسطو به کار برد که درپی کتاب هایی که طبیعت را بررسی می کردند، طبقه بندی شده بودند. مابعدالطبیعه به یک معنا به شناخت واقعیات غیرمادی نظیر خدا، نفس و غیره که فراسوی واقعیات طبیعی شمرده می شوند، به شیوه ای عقلی و نه با اتکا به وحی و الهام دینی، اطلاق می شود. این واژه همچنین به معنای دانش نخستین و برتر یا فلسفۀ اولی است که موضوعش امر مطلق یا بنیان نامشروط موجودات است. معنای دیگر آن مطالعۀ ماهیت یا وجود حقیقی چیزها، فراسوی نمودهای آن هاست، که به این معنا همان وجودشناسی است، یا به تعبیر ارسطو شناخت موجود بِما هُوَ موجود (شناخت موجودات از حیث موجود بودن شان). این واژه در فلسفه های متأخر، گاه به معنایی تحقیرآمیز برای دلالت بر هرگونه نظریه پردازی بی محتوا و غیرواقعی به کار می رود. پرسش هایی که در مابعدالطبیعه مطرح می شوند از این گونه اند: چیزهایی که ادراک می کنیم واقعی هستند یا وهمی؟ آیا جهان خارجیِ مستقل از آگاهی وجود دارد؟ آیا واقعیت واحد است یا کثیر؟ مادی است یا روحانی؟ آیا در عالم، نظم حاکم است یا بی نظمی؟ آیا جهان هستی حادث است یا قدیم؟ مابعدالطبیعه با فیلسوفان قبل از سقراط آغاز شد. آن ها می خواستند بدانند که آیا واقعیت بر یک بنیان استوار است یا بر چند بنیان. تالس۳، هراکلیتوس۴ و پارمنیدس به بنیان هایی یگانه برای چیزها یگانه گرایی (مونیسم) و فیثاغورس، آناکساگوراس۵، و امپدوکلس۶ به بنیان هایی چندگانه (پلورالیسم) معتقد بودند. در فلسفۀ جدید، اسپینوزا و هگل، یگانه گرا۷، دکارت و کانت دوگانه گرا۸ و لایب نیتس چندگانه گرا۹ بودند. پرسش دیگر مابعدالطبیعه این است که آیا این جوهرها، صرف نظر از واحد یا کثیر بودن شان، مادی اند یا غیرمادی. از این حیث فیلسوفان به دو گروه ماتریالیست و ایده آلیست تقسیم می شوند. از ماده گرایان مشهور می توان اتمیست۱۰ های یونان باستان، هابز و مارکس را نام برد و در میان نظریه های کنونی دربارۀ طبیعت انسان، می توان به رفتارگرایی تحلیلی۱۱ و نظریۀ هویت عصبی ذهن۱۲ اشاره کرد. از مشهورترین ایده آلیست ها نیز می توان پارمنیدس، افلاطون، بارکلی، فیشته و هگل را نام برد. مسئلۀ مهم دیگر در مابعدالطبیعه، بحث ثبات و تغییر یا حرکت و سکون و شیوۀ تبیین آن است. ماتریالیست ها با دیدگاهی مکانیستی تغییر را با فعل وانفعال ذرات مادی تبیین کرده اند، در حالی که ایده آلیست ها با دیدگاهی غایت گرایانه۱۳، علت نهایی حرکت و تغییر را ذاتی روحانی و معمولاً فوق طبیعی (مُثُل افلاطون، خدای وحدت جوهری۱۴ اسپینوزا، مطلق هگل) می دانند. ارسطو دیدگاهی طبیعت گرایانه داشت و معتقد بود هر چیزی در عالم روبه غایتی که در طبیعتش نهفته است، حرکت می کند. در عصر جدید، تجربه گرایانِ شکاکی نظیر هیوم با حمله به مابعدالطبیعه، مفاهیم جوهر، واقعیت، نفس و علیت را فاقد موضوع و اثبات ناپذیر دانستند. هیوم کتاب های مابعد طبیعی را شایستۀ آن دانست که به آتش سپرده شوند. کانت نیز امکان شناخت مابعد طبیعی به معنای سنتی یا جزمی آن را نفی کرد. از نظر او نومِن یا نفس الامر ناشناختنی است، و علم ما فقط بر پدیدارها و نمودها تعلق می گیرد. انقلاب کپرنیکی کانت توجه فلسفه را از عین به ذهن معطوف کرد و فیشته و هگل نیز به فعالیت خلاق ذهن، عقل و اگو بیش از عالم طبیعت توجه کردند. اما مارکس و پوزیتیویست ها به شدت از این نظام انتقاد کردند. از آن پس، بسیاری از فیلسوفان معاصر بر این عقیده اند که فقط علوم طبیعی قادرند ماهیت واقعیت را به درستی بکاوند. فیلسوفان تحلیلی و زبانی نیز وظیفۀ حقیقی پژوهش فلسفی را تحلیل زبان می دانند. از مکتب های فلسفی معاصر، پدیدار شناسی و اگزیستانسیالیسم گرچه گرایش های مابعد طبیعی از خود نشان می دهند، اما رویکرد آن ها به اگو و جهانی که با آن در پیوند است با رویکردهای قبلی در همین زمینه ها تفاوت هایی آشکار دارد. استراسون۱۵ مابعدالطبیعه را به دو گونۀ توصیفی و انتقادی تقسیم می کند. اولی به توصیف چارچوب های بنیادی مفاهیم حاکم بر اندیشه بسنده می کند و دومی به بازنگری در شیوه های ناکارآمد اندیشیدن می پردازد. حذف گرایی۱۶ در فلسفۀ ذهن و افسون زدایی۱۷ پسا مدرنیستی از عینیت و حقیقت، نمونه های برجستۀ آن اند.