ضرب‌المثل به عبارت یا جمله‌ای گفته می‌شود که حاوی یک نکته اخلاقی، اجتماعی یا تجربی است و به صورت مختصر و گویا مفهومی را منتقل می‌کند. این عبارات از تجارب و حکمت‌های جمعی نشأت می‌گیرند و در طول زمان به نسل‌های مختلف منتقل می‌شوند. ضرب‌المثل‌ها به دلیل سادگی و روانی در بیان، به راحتی در مکالمات روزمره استفاده می‌شوند و می‌توانند به درک بهتر مفاهیم و نکات زندگی کمک کنند. ضرب‌المثل‌ها به صورت کنایه‌آمیز بیان می‌شوند و ممکن است در موقعیت‌های خاصی به کار روند تا مفهوم عمیق‌تری را منتقل کنند. برای مثال، زمانی که مشکلی به حدی رسیده که راه حلی برای آن وجود ندارد و تلاش برای حل آن دیگر توجیهی ندارد، می‌توان از ضرب‌المثل «آب که از سر گذشت، چه یک وجب، چه صد وجب» استفاده کرد.
ضرب‌المثل
فرهنگ معین
فرهنگ عمید
فرهنگ فارسی
مثل زدن، مثل آوردن، داستان زدن
دانشنامه عمومی
دانشمندان و زبان شناسان نامدار هنوز تعریفی جامع و کامل برای کلمهٔ ضرب المثل نیافته اند. گرچه در این راستا تحقیقات بسیار ارزشمندی صورت گرفته و تفاسیر معتبری نیز ارائه شده است. علی اکبر دهخدا در مقدمهٔ امثال و حکم چنین می نویسد:
«در زبان فرانسوی هفده لغت یافت می شود که در فرهنگ های عربی و فارسی همهٔ آن ها را «مَثَل» ترجمه کرده اند، و در فرهنگ های بزرگ فرانسوی تعریف هایی که برای آن ها نوشته اند، مُقنِع نیست و نمی توان با آن تعریفات، آن ها را از یکدیگر تمییز داد. »
محقق معروف، آرچر تیلور، که تحقیقاتش در اوایل قرن بیستم تأثیری شگرف در این زمینه داشته است، نتوانست تعریفی جهان شمول برای "امثال و حکم" پیدا کند. وی در کتاب معروف خود∗ اظهار می کند که تعریفی برای "امثال و حکم" نمی تواند وجود داشته باشد. با این وجود تعاریف مختلفی از گذشته تا حال ارائه شده است که مهم ترینِ آن ها تعریف فردریش سیلر است. وی "امثال و حکم" ( ضرب المثل ) را این چنین تعریف کرده است:
به عنوان مثال ضرب المثل شنونده باید عاقل باشد به معنی آن است که اکنون شنونده عاقل نیست و به او گوش زد می کنیم که عاقل باشد،
به نقل از حسین بهرامی.
تفاوت مابین «ضرب المثل» و «اصطلاحات ضرب المثلی» در شکل، ساختار و عمل کرد آنهاست. امثال و حکم جمله ای است کامل با ساختمانی استوار بر پایه و اساسی غیرقابل تغییر، مانند:
این اصطلاحات ضرب المثلی، بدون قرار گرفتن در یک جملهٔ کامل، فاقد خصلت های ضرب المثل خواهد بود؛ لذا تفهیم عبارات اصطلاحیِ یادشده با اضافات مقدور است، مانند:
• پایت را تو کفش بزرگ تر از خودت نکن!
• از ترس، دُمش را روی کولش گذاشت و دررفت!
• بی گُدار به آب نزن که پشیمان می شوی!
• تو اول گلیم خودت را از آب بیرون بکش، …!
• تو اول برادریت رو ثابت کن
بنابراین، عبارات ضرب المثلی را می توان به عنوان مواد اولیه ( خام ) یک اصطلاح ضرب المثلی تعریف نمود: اصطلاحات ضرب المثلی، عباراتی هستند که معنا و مفهوم آن ها با معنی هریک از کلماتِ تشکیل دهندهٔ آن، نسبت مستقیم نداشته باشد، مانند:
جمله سازی با ضرب‌المثل
«آخرین هشدار چین» (روسی: Последнее китайское предупреждение) یک ضرب‌المثل روسی است که از اتحاد جماهیر شوروی سابق سرچشمه گرفته‌است و به طعنه برای اشاره به هشداری استفاده می‌شود که هیچ پیامد واقعی ندارد.
پهنای فلک گر هست ضرب‌المثل وسعت صحرای دل عاشق پهنای دگر دارد
این دانشنامه، دائرةالمعارف فرهنگ عامیانه مردم ایران در چندین جلد، شامل اصطلاحات، تعبیرات و ضرب‌المثلهای فارسی است. نخستین جلد این فرهنگ در سال ۱۳۵۶ از سوی انتشارات مازیار منتشر شد و پس از انتشار شش جلد آن تا سال ۱۳۶۲، انتشار این فرهنگ به دلیل مشکلات ممیزی تا سال ۱۳۷۲ در ایران متوقف ماند و تنها یک جلد از قصه‌های کتاب کوچه در سوئد منتشر شد.
صاحب اعظم وثوق دولت عالی حسن مشتهر در مقبلی، ضرب‌المثل در عاقلی
یک ضرب‌المثل سومری: «هنگامی که مقامات خردمند اند، و فقرا وفادار هستند، این از برکات آثار ارتّه است.»
ادبیات شفاهی مردم آذربایجان به قسمتی از ادبیات مردم آذری، باورهای عامه، افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، ضرب‌المثل‌ها و رسوم‌های دهان به دهان یا سینه به سینه یا نسل به نسل از نسل‌های گذشته بجا مانده گفته می‌شود.
در زبان روسی نیز ضرب‌المثلی به این مفهوم وجود دارد که «هفت نفر منتظر یک نفر نمی‌مانند»، که بازهم منظور این است که تعداد زیادی منتظر یک نفر نمی‌مانند.
