واژه‌ای یونانی به معنای ستاره‌یاب، ابزاری چندمنظوره در نجوم قدیم بوده است. این ابزار برای رصد اجرام آسمانی، تعیین ارتفاع و سمت، تعیین زمان و حل مسائل علمی، نظری و احکام نجومی کاربرد داشته است. احتمالاً ابرخس در قرن دوم پیش از میلاد با آن آشنا بوده و بطلمیوس نیز از آن یاد کرده است. رایج‌ترین نوع آن، مسطح بوده که در ایران رواج داشته و از صفحه‌ای مدرج و مدور با دو سطح موازی تشکیل می‌شده است. قطعه‌ای مثلثی به نام کُرسی و دسته‌ای به نام عروه نیز به آن متصل بوده است. با آویختن این دستگاه، خط افقی روی صفحه، جهت مغرب و مشرق و خط عمودی، جهت شمال و جنوب را نشان می‌داده است. لبه‌ی محیط دایره نیز به 360 درجه مدرج شده بود. نوع دیگر، کروی یا ذات الحَلَق بوده که موقعیت زمین و آسمان را نمایش می‌داده اما دقت کمتری نسبت به نوع مسطح داشته است. عصای طوسی، خطی ابداع شده توسط شرف الدین مظفر بن مظفر طوسی، نسخه‌ای ساده شده از اسطرلاب مسطح بوده اما کاربرد علمی چندانی نداشته است. از نخستین آثار دوران اسلامی در مورد اسطرلاب می‌توان به آثار ماشاالله میشی، علی بن عیسی اسطرلابی و محمد بن موسی خوارزمی اشاره کرد. در قرن هفتم هجری، اسطرلاب در سراسر جهان اسلام شناخته شده بود و در قرن نهم هجری به اروپا راه یافت و کاربرد عمومی پیدا کرد. این ابزار در دریانوردی نیز کاربرد داشت، اما با اختراع تلسکوپ، اهمیت آن کاهش یافت.
اسطرلاب
لغت نامه دهخدا
بیونانی اسطر ترازو بود
که در سکه عدل ساز او بود
وگر معنیم بازپرسی ز لاب
بود هم بگفتار روم آفتاب
پس آنکو مراد از سطرلاب جست
ترازوی خورشید باشد درست.
و بعضی گفته اند لاب نام حکیمی است که آن را ساخته و بعضی گفته اند لاب نام پسر ادریس و واضع آنست و آن را اصطرلاب و صلاب نیز گویند. ( سروری ). آلتی است حکما و منجمان را که از آن رازفلکی ایشان را روشن شود و معنی آن ترازوی آفتاب است چون به یونانی زبان، اسطر ترازو و لاب آفتاب را گویند. ( مؤید الفضلاء ). اسم آلتی است بر علامات مخصوصه ازبرای اختیار وقت و استخراج طالع و آنچه متعلق است بدان و گویند اسطر بلغت یونانی ترازو است و لاب آفتاب یا ستاره پس اسطرلاب ترازوی آفتاب باشد. ( نفائس الفنون ).
اسطرلاب، بسین مهمله است در اصل لغت، و بعضی آن را بصاد بدل کنند. و معنی آن ترازوی آفتابست، و از اینجا بعضی گمان برده اند که اصل آن در لغت یونان استرلابون است و معنی آن آئینه کواکب باشد. و بعضی گویند که اسطر تصنیف است. و لاب نام پسر هرمس حکیم است که اسطرلاب اختراع اوست. و بعضی گویند که چون لاب دوائر فلکی را در سطح مستوی مرتسم ساخت هرمس از آن سؤال کرد که: مَن سَطَرَ هذا؟ او در جواب گفت: سطره لاب. و بدین سبب آن را اسطرلاب گفتند. کذا ذکر عبدالعلی البیرجندی فی شرح بیست باب. و در کشف اللغات گوید: اسطرلاب بضم همزه و طا، آلتیست مر حکماء ومنجمان را که بدان راز فلکی روشن میشود. و معنی آن ترازوی آفتابست، چه به یونانی اسطر ترازو را گویند ولاب آفتاب را. و بعضی گویند لاب نام حکیمی دیگر است که بتدبیر سکندر اسطرلاب را ساخته بوده و بعضی گفته اند: لاب پسر ارسطو بوده. و برخی گفته اند نام پسر ادریس است علی نبینا و آله و علیه السلام. و صحیح آن است که واضعش ارسطاطالیس است - انتهی. پس علم اسطرلاب از اقسام علم ارغنوه باشد که از فروع ریاضی است. و علم ارغنوه هو علم اتخاذ الاَّلات الغریبة، چنانکه در مقدمه گذشت. ( کشاف اصطلاحات الفنون ). اسطرلاب، و هو بالسین علی ما ضبطه بعض اهل الوقوف و قد تبدل السین صاداً لانه فی جوار الطاء و هو اکثر و اشهر و لذلک اوردناه فی الصاد. ( کشف الظنون ). ابوریحان بیرونی در التفهیم ص 285 آرد: اسطرلاب چیست ؟ این آلتی است یونانیان را، نامش اسطرلابون ای آئینه نجوم و حمزه اسپاهانی او را از پارسی بیرون آورد که نامش ستاره یاب است و بدین آلت دانسته آید وقتها، آنچ از روز و شب گذشته بود به آسانی و غایت درستی. و نیز دیگر کارها که از بسیاری نتوان شمردن. و این آلت را پشت است و شکم و روی و اندامهای پراکنده. و ایشان را بهم آرد قطبی که بمیان اوست. و برین آلت صورتهاست و خطها. و هر یکی را نامی است و لقب نهاده مر دانستن را.
فرهنگ معین
فرهنگ عمید
* اسطرلاب مسطح: (نجوم ) [قدیمی] اسطرلابی دارای صفحۀ مدور فلزی که بر آن حروف و خطوط و دوائر و درجه ها و نام های بروج نقش بوده.
* اسطرلاب تام (تمام ): (نجوم ) [قدیمی] اسطرلابی که همه چیز آن کامل باشد.
* اسطرلاب نیمه (نصفی ): (نجوم ) [قدیمی] اسطرلابی که از اسطرلاب تام کوچک تر بوده و در آن بعضی عددها و درجه ها را حذف می کردند.
* اسطرلاب ثلثی: (نجوم ) [قدیمی] اسطرلابی که از اسطرلاب نیمه کوچک تر بوده و در آن بعضی عددها و درجه ها را حذف می کردند.
* اسطرلاب چهارم:
۱. قرآن. &delta، زیرا چهارمین کتاب آسمانی بعد از زبور، تورات، و انجیل است.
۲. [قدیمی، مجاز] آفتاب.
فرهنگ فارسی
خلیجی در اقیانوس کبیر
فرهنگستان زبان و ادب
دانشنامه آزاد فارسی
اُسْطُرلاب (astrolabe)
(مأخوذ از واژۀ یونانی اَسترولابوس، به معنای ستاره یاب) ابزار چندمنظورۀ نجومی قدیم برای رصد اجرام فلکی، تعیین ارتفاع، سَمت، تعیین وقت و حل برخی مسائل علمی و نظری نجومی و احکام نجوم. احتمالاً اَبَرخُس (قرن ۲پ م) آن را می شناخت و بطلمیوس از این ابزار یاد کرده است. قدیم ترین شکل و متداول ترین اسطرلاب همان اسطرلاب مسطح بود، که نزد ایرانیان رواج داشت و متشکل بود از صفحه ای مدرج و مدوّر به قطر دَه تا بیست سانتی متر با دو سطح متوازی که بقیۀ اجزاء ابزار به آن متصل است. در نقطه ای از محیط دایره، قطعه ای مثلثی به نام کُرسی است که نزدیک رأس آن دسته ای به نام عروه نصب شده است که حلقه ای از آن آویزان است. به وسیلۀ این دستگاه می توان اسطرلاب را به صورتی آویخت که به حالت عمودی قرار گیرد. بدین ترتیب خط افقی ترسیم شده بر روی صفحه (وَجه) سمت مغرب و مشرق و خط عمودی، جهت شمال و جنوب را نشان می دهد. لبۀ محیط دایرۀ وجه، به ۳۶۰ درجه در جهت حرکت عقربۀ ساعت مدرج شده است. نوع دیگر این ابزار، اسطرلاب کُروی است، که در دوران اسلامی از تکامل اسطرلاب قدیم تر به وجود آمد و ذات الحَلَق نام گرفت. این اسطرلاب موقعیت کرۀ زمین و آسمان را نمایش می دهد، اما از نظر آسانی کاربرد و دقت نتایج به پای اسطرلاب مسطح نمی رسد. اسطرلاب خطی معروف به «عصای طوسی» از ابداعات شرف الدین مظفر بن مظفر طوسی ( ـ۲۳۲ق) شکل ساده شدۀ اسطرلاب مسطح است، اما از لحاظ کاربرد علمی چندان کارساز نیست. از نخستین تألیفات منجمان دوران اسلامی درخصوص اسطرلاب می توان به آثار ماشاالله میشی ( ـ۲۳۲ق) علی بن عیسی اسطرلابی (نیز اول قرن ۳ق) و محمد بن موسی خوارزمی ( ـ ۲۳۲ق) اشاره کرد. در قرن ۷ق، این وسیله در سراسر جهان اسلام، از هند تا اسپانیا شناخته شده بود و در قرن ۹ق به اروپا راه پیدا کرد و از انحصار دانشمندان خارج شد و بسیاری از مردم برای تعیین وقت در شبانه روز به استفاده از آن روی آوردند. اسطرلاب در علم دریانوردی نیز کاربرد داشت، اما با اختراع وسایل جدید، ازجمله تلسکوپ از اهمیت آن کاسته شد.
دانشنامه اسلامی
۱. ↑ تحفة السنیة ص۱۲۷۲. ↑ جواهرالکلام،ج۷،ص۱۰۲
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۱، ص: ۴۷۹ رده های این صفحه: فقه | قبله | نجوم
