دانشنامه اسلامی
"مفعول به" در نیابت از فاعل بر سایر الفاظ مقدم است و به عبارت دیگر با وجود "مفعول به" در کلام، نیابت سایر الفاظ صحیح نیست؛ از این رو عدم وجود "مفعول به" در کلام، شرط عامّ در نیابت سایر الفاظ از فاعل است. عامل در "مفعول به" نیابت کننده از فاعل به اعتبار نوع فعل متعدی به کار رفته در آن، بر پنج گونه است:۱. فعل متعدی به یک مفعول؛ مانند: «اُکِلَ الطَّعامُ»؛ در این مثال "الطَّعامُ" نائب فاعل و عامل آن (اُکِلَ) فعل متعدی به یک مفعول است. ۲. فعل متعدی به دو مفعولی که در اصل مبتدا و خبر بوده اند؛ مانند: «ظُنّ الفقیرُ غنیّاً»؛ در این مثال فعل "ظُن" عامل در نائب فاعل و فعل متعدی به دو مفعولی است که در اصل مبتدا و خبر بوده اند و با حذف فاعل از کلام، مفعول اول آن (الفقیر) نائب فاعل و مرفوع شده ولی مفعول دوم آن (غنیّا) به همان حال نصب باقی است. ۳. فعل متعدی به دو مفعولی که در اصل مبتدا و خبر نبوده اند؛ مانند: «اُعطی الفقیرُ ثوباً»؛ در این مثال فعل "اُعطی" عامل در نائب فاعل و فعل متعدی به دو مفعولی است که در اصل مبتدا و خبر نبوده اند و با حذف فاعل از کلام، مفعول اول آن (الفقیر) نائب فاعل و مرفوع شده ولی مفعول دوم آن (غنیّا) به همان حال نصب باقی است. ۴. فعل متعدی به سه مفعول؛ مانند: «اُعلمَ التاجرُ الامانةَ نافعةً»؛ در این مثال فعل "اُعلمَ" عامل در نائب فاعل و فعلی است متعدی به سه مفعول که با حذف فاعل از کلام، مفعول اول آن (التاجرُ) نائب فاعل و مرفوع شده ولی مفعول دوم (الامانةَ) و مفعول سوم (نافعةً) به همان حال نصب باقی هستند. ۵. فعل متعدی به جمله حکایت شده به "قول"؛ مانند: «قِیلَ اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِینَ ؛ به آنها گفته شد با قاعدین بنشینید). در این آیه شریفه جمله "اقْعُدُوا مَعَ الْقَاعِدِینَ" نائب فاعل و توسط فعل مجهول "قِیلَ" حکایت شده است که این جمله به جهت قصد لفظ از آن، در حکم مفرد بوده و به حرکت ضمّه مقدّر مرفوع است. ۶. فعل متعدی به جمله مؤوّل به مفرد؛ مانند: «عُرف کیف جاء زید»؛ در این مثال جمله "کیف جاء زید" به تاویل مفرد (کیفیة مجیء زید) رفته از این رو نائب فاعل و مرفوع واقع شده است.
← نکته
برای نیابت مصدر از فاعل علاوه بر شرط عامّ (عدم ذکر "مفعول به" در کلام) دو شرط دیگر ضروری است:
← تصرّف مصدر
برای نیابت "ظرف" از فاعل علاوه بر شرط عامّ (عدم ذکر "مفعول به" در کلام) دو شرط دیگر ضروری است:
← کامل التصرف بودن ظرف
...
