دانشنامه اسلامی
تقدم و تاخر بر دو وجه است؛ یکی این که "ما فیه التقدم" و "ما به التقدم" یکی است. مانند تقدم بعضی از اجزای زمان بر بعضی دیگر در قبلیات و بعدیات. دوم این که تقدم و تاخر به نفس آن معنی نباشد و بلکه به واسطه معنی دیگر باشد. در این مورد بین ما فیه التقدم و ما به التقدم فرق است؛ مانند تقدم انسانی که پدر است به انسانی که فرزند است (پسر است) که تقدم در این جا در معنی انسانیت نیست و بلکه در معنی دیگری است که زمان و یا وجود باشد. پس در این مورد "ما فیه التقدم و تاخر" در متقدم و متاخر وجود یا زمان است و "ما به التقدم و التاخر" خصوص ابوت و بنوت است. همان طور که تقدم پاره ای از اجسام بر پاره ای دیگر به وجود است و نیز تقدم علت بر معلول به وجود است و همین طور تقدم دو بر چهار. اگر در این گونه تقدم و تاخرها وجود اعتبار نشود، تقدم و تاخری نخواهد بود، بنابراین تقدم و تاخر، کمال و نقص، قوت و ضعف در وجودات به نفس هویت آن ها است و نه به امری دیگر و در اشیا و ماهیات به نفس وجودات آن ها است نه به نفس آن ها و بالجمله متقدم یعنی چیزی که از لحاظ وجودی یا ماهوی قبل از وجود امر دیگر باشد که قهرا به جز در مورد تقدم وجودی و شرفی ذات حق در مواردی، تقدم و تاخر از امور نسبی است.
انواع تقدم ها
انواع تقدم ها که از اعراض ذاتی وجود است عبارتند از: تقدم و تاخر بالطبع، بالشرف، بالزمان، بالرتبة، بالدهر، بالحق، بالحقیقة و المجاز، بالجوهر، بالعلیة. از این میان، تا زمان ابوعلی سینا دو قسم تقدم و تاخر مکانی (رتبی) و زمانی مشهور بوده است. متکلمان قسم بالذات (که قسمی از تقدم و تاخر زمانی و میان اجزای زمان است) را به آن اضافه نمودند و میرداماد تقدم و تاخر دهری را اضافه نمود و ملاصدرا تقدم بالحق و تقدم بالحقیقه و المجاز را به این لیست اضافه کرده است. البته در تقدم و تاخر، گاه انواع تقدم ها و یا چند نوع از آن در بین دو امر صادق است. مانند تقدم بالعلیة که علت از این جهت متقدم بر معلول است و به مرتبه هم متقدم بر معلول است و به شرف هم متقدم بر معلول است و در علت علل همه انواع تقدم ها وجود دارد.
اقسام تقدم به زمان
تقدم به زمان عبارتست از تقدم اجزای زمان بر یک دیگر و نیز تقدم برخی از حوادث و رویدادهای زمانی، که بر زمان منطبق می شوند؛ مثل تقدم افلاطون بر ارسطو . این قسم از تقدم و تاخر به دو نوع است؛
← تقدم و تاخر میان اجزای زمان
...
