دانشنامه اسلامی
بیهقی در مقدمه «السنن الصغری»، کتاب حاضر را چنین توصیف میکند: «إن الله تبارک و تعالی سهل علی تنیف کتاب مختصر فی بیان ما یجب علی العاقل البالغ اعتقاده و الاعتراف به فی الأصول منور بذکر أطراف أدلته من کتاب الله تعالی و سنة الرسول - صلی الله علیه و سلم - و من إجماع السلف و دلائل النقول» (خدای بلندمرتبه نگارش کتاب مختصری را در بیان آن اصول اعتقادی که اعتقاد و اعتراف به آن بر شخص عاقل بالغ لازم است بر من آسان کرد؛ کتابی که ادله آن را از کتاب خدا و سنت پیامبرش(ص) و اجماع پیشینیان و دلایل نقلی استخراج کردهام).
محقق کتاب، مطالعه آن را حول دو محور تاریخی و زمانی، توضیح داده؛ وی در محور اول، مسیر تاریخی اندیشه عقیدتیای را که بیهقی در کتابش بیان کرده، نشان میدهد و عناصر و تأثیرات مختلفی که این اندیشه از آنها تشکیل شده را نشان میدهد و در محور دوم، با توجه به دادههای جدید، به تعامل با متن، یعنی توضیح، تحلیل و تفسیر آن، پرداخته است تا محتوای مناسبی را بهمنظور افزایش خروجی به نفع جامعه علمی، ارائه کند. علاوه بر آنچه منتقدان درباره این کار، تقریر کردهاند، میتوان متن آن را در قالب جدیدی که اصالت آن از دست نرود و درعینحال برای معاصران نیز قابل درکتر باشد، نیز ارائه کرد تا پروسه فهم برای خواننده آن تسهیل گردد.
بیهقی در نوشتن این کتاب، بسیار از علوم لغت استفاده کرده است؛ اساسا طبیعت نگارش چنین کتابی این است. او واژگان بحث را بر همین اساس بیان میکند و هر لغتی را به ریشههای اصلی آن برمیگرداند. وی برای این کار به اشعار قدیمی استشهاد میکند و از کلمات ائمه لغت استفاده مینماید. او برای فهم معانی آیات قرآنی، به کلمات صحابه رجوع میکند تا از مضمون آیه تخطی نکرده باشد و هنگامی که به چیزی برخورد کند که در آن نیاز به تقویت متن را احساس کند، متون بسیاری را در تأیید آنچه بدان معتقد گشته، ارائه میکند؛ لذا شاهد این هستیم که از ائمه لغت، مانند ابومنصور ازهری و ابوعبید و نضر بن شمیل و یحیی بن زیاد فراء نقل میکند و از مجموعههای لغوی فقهی مانند «الجزیة و الأیمان» و «الوصیة» شافعی، بهره میبرد.
محقق کتاب در توضیح آن، به اهمیت روابط اجتماعی و اجزای تشکیلدهنده آن برای فهم درست این متن تذکر میدهد: نیازهای اجتماعی مرتبط با زمان و مکان از مواردیاند که برخاسته از هنجارها، مقررات، اهداف و سایر وجوه پنهان یا آشکار نهادهای اجتماعی هستند و در مضامین یک کلام یا نوشته وجود دارند. درباره متن حاضر نیز باید این وجوه را در نظر گرفت. به همین منظور، او در مقدمهای که بر کتاب نوشته، اندکی درباره جوانب سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی زمانه بیهقی توضیح داده است.
طبیعی است، آنچه بیهقی در این کتاب نوشته، علاوه بر دو مورد فوق، برآمده از تضارب با سایر افکار مخالفینش هم بوده است.
