دانشنامه اسلامی
اشبیهی در مقدمه کتاب، برنامه ای که نظم چندان روشنی ندارد برای کار خود ریخته و چون دیده است که دانش ها در کتابهای گوناگون پراکنده اند، خواسته است همه را (بویژه اخلاق و ادب را) یک جا جمع کند تا همگان را به کار آید. سپس برخی را به داستانهای شادی آفرین آراسته و برخی دیگر را به آیات و احادیث و روایات صحیح مستند کرده است.در این گونه موارد نیز از ربیع الابرار زمخشری و العقد الفرید ابن عبد ربه سود برده است.وی سپس فهرست کتاب را در ۸۴ باب که برخی شامل چند فصل است عرضه کرده است.
فهرست بندی کتاب
شاید بتوان این فهرست را به ترتیب زیر تقسیم بندی موضوعی کرد:۱- اسلام: مبانی اسلام، قرآن، توکل بر خدا، توبه، ذکر دنیا و زهد، درود بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم . ۲- زندگی معنوی انسان: عقل و هوش، عشق، قضا و قدر، صبر و تسلی. ۳- انسان و زندگی مادی او: خوراک و آداب آن، ظاهر انسان و قد و شمایل و جامه او، زیور آلات و عطریات، جوانی و پیری و تندرستی و بیماری، اسم و کنیه و لقب، سفر، مال پرستی، فقر، آوازه خوانان، کنیزکان آواز خوان، زن، باده، پزشکی و غیره.۴- زندگی سیاسی و اجتماعی: شاهان و سلاطین و اطاعت اولو الامر، آداب معاشرت با سلطان و وزیران و بزرگان دولت، قضاوت و قاضیان و غیره. ۵- اخلاق و آداب: پند و اندرز، رایزنی، وصایا و مواعظ، عدل و احسان و غیره. ۶- ادبیات و علم: فضیلت علم و ادب، آداب و حکم، امثال، بلاغت و فصاحت و غیره.۷- فرهنگ عرب: اخبار عرب، کهانه و قیافه و زجر، خیل و جز آن.۸- پراکنده: حیوان، عجایب مخلوقات، پریان، دریاها و نهرها و چاهها و غیره.
ویژگی ها
دو ویژگی در کتاب «المستطرف» وجود دارد که ظاهرا همین دو خصلت موجب شهرت آن شده است: یکی آنکه اشبیهی موفق شده بود از معانی دینی و اخلاقی و ادبی، ترکیبی فراهم آورد که با ذوق مسلمانان سده های ۹ و ۱۰ قمری همسازی تمام داشته باشد و هر مسلمان فرهنگ دوست، همه مفاهیم و معانی مورد نیاز خود را در آن بازیابد.دوم آنکه شیوه نگارش اشبیهی از سادگی و روانی خاصی برخوردار است. وی شاید به سبب عدم تبحر کافی از تکلف سجع پردازی و معقد سازی و مترادف سازی در امان ماند و به زبانی که قابل فهم همگان بود، نوشت چنانکه گاه نمی توانست از مصطلحات و ترکیبات لهجه مصری بپرهیزد. هر چند این جنبه از اثر اشبیهی از نظر برخی عیب محسوب می شود ولی اینک زمینه مناسبی را برای بررسی لهجه و ضرب المثل ها و احیانا برخی خلقیات مصریان فراهم آورده است.
نسخه شناسی
...
