ابن جبیر
دانشنامه اسلامی
اِبْن ِ جُبیر، ابوالحسین محمد بن احمد بن جبیر در سال 540 قمری در بلنسیه واقع در شرق اندلس در کشور اسپانیا تولد یافت .
خانوادة ابن جبیر از قبیلة کنانه از قبایل بزرگ و کهن عرب بود. جد بزرگ او عبدالسلام بن جبیر همراه بلج بن بشر بن عیاض قشیری به سرزمین اسپانیا گام نهاد . بلج بن بشر از مردم شام و سردار سواران آن سرزمین در سپاه هشام بن عبدالملک خلیفة اموی بود و در فتح افریقا مشارکت داشت . وی همراه گروهی از بربرهای شمال افریقا به اندلس آمد. عبدالسلام بن جبیر پس از هلاکت بلج که در اندلس و نزدیکی قرطبه روی داد، همچنان در اسپانیا باقی ماند. چنین به نظر می رسد که خانوادة ابن جبیر در بلنسیه اقامت داشتند.
ابن جبیر مدتی در شاطبه به سر برد و نزد پدرش و نیز در محضر ابوعبدالله الاصیل و ابن الحسن بن ابی العیش به فراگرفتن دانش و ادب و مقدمات علوم دینی پرداخت و در ضمن از پرورش قریحة شاعرانة خود نیز غافل نماند. وی بعدها به غرناطه رفت و در سایه استعداد خویش در خدمت ابوسعید عثمان بن عبدالمؤمن حاکم غرناطه که از موحدون بود، سمت دبیری یافت و همانند پدر در زمر کاتبان و ادیبان او درآمد.تذکره نویسان او را از ادیبان عصر و دارای نظم فایق و نثر بدیع دانسته اند
تا سدة پنجم هجری اکثر نوشته های جغرافیایی متعلق به جغرافی نگارانی است که در منطقة شرقی خلافت عباسیان می زیستند و گسترش اینگونه آثار در سرزمینهای غربی خلافت ، از جمله مغرب و اسپانیا کندتر از شرق بود. از سدة 5 ق اینگونه آثار در مناطق غربی ، به تدریج صورتی گسترده تر از شرق یافت . در این عصر جغرافی نگاران شناخته شده ای از غرب سر بر آورده اند که از میان آنان ابن عبدالبر (ه م )، ادریسی (ه م ) و ابن دلائی (ه م ) را می توان نام برد. از این قرن آثاری در ادب جغرافیایی پدید آمد که در زبان عربی با نام «الرحلة» و در فارسی با عنوان «سفرنامه » شهرت یافت . الرحلة معمولاً بر روال سفرنامة ناصرخسرو تدوین می یافت . بنا به نوشتة کراچکوفسکی این آثار نه به صورت «المسالک »، بلکه به صورت یادداشتهای روزانه تدوین شده و با سفرهایی به قصد حج مرتبط بوده اند، ولی افزون بر مراسم حج ، دیگر مراحل سفر نیز بیان شده است.
عمده ترین اینگونه آثار که در اسپانیا نوشته شده ، مرهون سفرنامة ابن جبیر دانسته اند. آغازگر اینگونه نوشته ها نیم قرن پیش از ابن جبیر، رحله نویس دیگری به نام ابوبکر محمد بن العربی (468-543ق ) بود، ولی ابن جبیر اینگونه نوشته ها را به مدارج بالاتری ارتقاء داد. وی ماجرای سفر خود را به صورتی دقیق با ذکر تواریخ هجری قمری ، مسیحی و گاه سریانی نوشته است .
ماجرای نخستین سفر ابن جبیر به صورت یادداشتهای روزانه نوشته شده است . یادداشتهای مزبور پس از بازگشت او به غرناطه در 581ق به صورت کتابی جداگانه تدوین یافت . معلوم نیست عنوان دقیق کتاب او چه بوده است . بنابه نوشتة کراچکوفسکی ظاهراً هر دو عنوان مغلق این سفرنامه یعنی کتاب الاعتبار الناسک فی ذکر الا¸ثار الکریمة و المناسک و تذکیر بالاخبار عن اتفاقات الاسفار ساختگی هستند و می توان چنین پنداشت که عنوان اصلی کتاب رحلة الکنانی بوده که نشانه ای از وابستگی قبیله ای ابن جبیر است .
رحلة الکنانی از نظر محتوا و بیان ویژگیهای زمان حیات ابن جبیر در خور توجه بسیار است . این کتاب مطالب بسیار ارزنده ای دربارة مکه ، مدینه ، عراق ، مصر و سوریه به ویژه در نخستین دورة جنگهای صلیبی و نهضت اسلامی تحت زعامت نورالدین زنگی و صلاح الدین ایوبی ارائه کرده است .
