کلمه شيطان در زبان فارسی و فرهنگ دینی و ادبی، به موجودی اطلاق می‌شود که نماد شر، نافرمانی، وسوسه و مخالفت با خداوند است. این واژه معنایی چندوجهی دارد که از موجودی مافوق انسانی و دشمن سرسخت انسان در دین اسلام تا نماد شر و فساد در ادبیات و فرهنگ عامه را شامل می‌شود. شناخت این واژه در ابعاد مختلف به درک بهتر مفاهیم اخلاقی، دینی و فرهنگی پیرامون شر و نیکی کمک می‌کند و نقش مهمی در زبان و ادبیات فارسی ایفا می‌کند.
ریشه و معنای لغوی
این واژه از ریشه عربی «شطن» گرفته شده و در اصل به معنای «دور شدن»، «کناره‌گیری» و «مخالفت» است. در این مفهوم، شیطان به کسی یا چیزی گفته می‌شود که از مسیر حق و راستی دور شده و به سمت گمراهی و نافرمانی حرکت می‌کند. این واژه در زبان فارسی نیز به همین معنا وارد شده و با همان بار معنایی دینی و فلسفی به کار می‌رود.
معنی دینی و مذهبی
در متون دینی اسلام، شيطان موجودی است که از جنس جن یا موجودی مافوق انسان و پایین‌تر از ملائکه شمرده می‌شود و به سبب نافرمانی خداوند و سرپیچی از فرمان الهی، مورد نکوهش قرار گرفته است. مهم‌ترین ویژگی او در این دیدگاه، وسوسه‌گری و تلاش برای گمراه کردن انسان‌ها است. او نماد شر مطلق و نیرویی است که همواره در تلاش است انسان‌ها را به سوی گناه، نافرمانی و دوری از خدا سوق دهد.
در قرآن کریم و احادیث، شيطان به عنوان دشمن سرسخت انسان معرفی شده که با استفاده از وسوسه‌ها و فریب‌ها، انسان را از مسیر درست منحرف می‌کند. همچنین، وی نماد نافرمانی، تکبر و سرکشی است که باعث سقوط او شده است. این موجود در باورهای اسلامی به عنوان موجودی واقعی و مادی، ولی در عین حال غیر قابل دیدن توسط انسان شناخته می‌شود.
معنی فرهنگی و ادبی
فراتر از معنای دینی، در فرهنگ و ادبیات فارسی، شيطان به موجودی اشاره دارد که نماد شر، فساد، شیطنت، نافرمانی و شیطنت‌های انسانی است. این کلمه در اشعار، داستان‌ها و ضرب‌المثل‌ها به کار می‌رود تا رفتارهای ناسازگار، حیله‌گرانه، یا مخرب را توصیف کند. گاهی نیز به صورت استعاری به کار می‌رود تا صفات منفی و وسوسه‌انگیز انسان‌ها یا نیروهای منفی درونی را نشان دهد.
