ذکر لفظی

[ویکی شیعه] ذِکر لَفظی یا ذکر زبانی یا ذکر جَلی یا وِرد به یادکردن خدا با زبان گفته می شود. این ذکر اولین مرتبه از مراتب ذکر معرفی شده و آیاتی از قرآن را ناظر بر آن دانسته اند. ایجاد آمادگی برای رسیدن به مراحل بالاتر ذکر، ایجاد توجه اجمالی به خداوند و جلوگیری از معصیت زبان از جمله آثاری است که برای ذکر لفظی برشمرده اند. در سیره و روایات رسیده از اهل بیت(ع)، حصول ذکر قلبی را نافی ذکر لفظی ندانسته اند.
ذکر لفظی که به ذکر زبانی، ذکر جلی و وِرد نیز معروف است، به یادکردن خدا با زبان گفته می شود. ذکر لفظی را اولین مرتبه ذکر دانسته اند که انسان نام خدا و اوصاف او را بر زبانش جاری کند، بدون آنکه توجهی به مفاهیم یا محتوای آن داشته باشد؛ مانند بسیاری از نمازگزاران که بدون توجّه به معانی نماز، الفاظی را بر زبان جاری می سازند. علامه مجلسی هر سخنی را که جهتی الهی داشته باشد مانند خواندن دعا، قرآن، ذکر اسما و صفات خداوند، بیان اخبار و روایات ائمه، بیان صفات، فضایل و نصایح اهل بیت(ع) همچنین مباحثه های فقهی را ذکر لفظی محسوب می کند. آیاتی از قرآن از جمله آیه ۹ سوره جمعه «ِ فَاسْعَوْا إِلی ذِکرِ اللَّه» و آیه ۸ سوره مزمل «وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلًا» را ناظر بر ذکر لفظی دانسته اند. در روایات نیز ذکر زبانی مورد تاکید قرار گرفته شده است؛ در روایتی از امام صادق(ع) از توصیه های خداوند به حضرت عیسی زنده داشتن یاد او بر زبان و چشیدن لذت سخن با اوست. در ادعیه اهل بیت(ع) از جمله دعای کمیل نیز همواره از خدا تقاضا شده است ذکرش را بر زبان آنها جاری کند ذکر لفظی در میان فِرَق متصوفه به ذکر جلی معروف است. آنان با تشکیل «حلقه های ذکر» در جلساتی دورهم نشسته و با آهنگ و حرکاتی خاص اذکاری را با صدای بلند تکرار می کنند.
در علم اخلاق، ذکر لفظی را بی اثر ندانسته اند؛ چراکه مقدمه رسیدن به مراحل بالاتر ذکر است و همیشه با توجهی اجمالی همراه است مثلا شخص نمازگزار به صورت اجمالی می داند که رو به سوی خدا دارد و برای او نماز می خواند و همین توجه مختصر اجازه ورود انسان به ورطه غفلت را نمی دهد. علمای علم اخلاق بر این عقیده اند که در ذکر لفظی، چون زبان مشغول است, حداقل از ارتکاب معصیت های زبانی پرهیز می کند و اگر ذکر لفظی دائمی شود ممکن است اثرات قلبی هم داشته باشد. از دیگر آثاری که برای ذکر لفظی بیان شده، این است که هر عضوی از اعضای بدن باید بهره ای از عبادت و بندگی خداوند داشته باشد و بهره زبان از عبادت این است که ذکر خدا را بگوید. در روایتی از امام باقر(ع) ذکر را برای هفت جز از بدن تعریف کرده اند که ذکر زبان حمد و ثنا است.