هوشنگ اعلم در سال ۱۳۰۷ شمسی در خانوادهای اهل دانش و فضیلت متولد شد. پدرش از نخستین فارغ‌التحصیلان دارالفنون بود. وی دانش‌های نخستین را نزد پدر آموخت و در همان دوران با زبان فرانسه، ادبیات فارسی، خوشنویسی و سیاه‌قلم آشنا شد. سپس در یازده‌سالگی وارد مدرسه شد و با تکیه بر دانش انباشته‌اش، در محیط آموزشی درخشید.
زندگی هوشنگ اعلم از آشوب‌ها و رویدادهای زمانه خود مصون نماند. هم‌زمانی دوران دبیرستان او با رخدادهای سیاسی شهریور ۱۳۲۰ و تأثیرات جنگ جهانی دوم در ایران، از جمله شیوع فقر، قحطی و بیکاری به‌ویژه در میان تهیدستان، زندگی خانواده او را نیز تحت‌تأثیر قرار داد. وی پس از پایان دوره متوسطه، به دانشکده ادبیات دانشگاه تهران راه یافت و این دوره را با موفقیت و افزودن بر گنجینه علمی خود سپری کرد و با تلاش بسیار، بورس تحصیلی در رشته زبان و ادبیات انگلیسی از دانشگاه میشیگان را به دست آورد. او برای ادامه تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد کتابداری به دانشگاه هاروارد رفت و پس از بازگشت به ایران، به پژوهش و تدریس در فرهنگستان زبان ایران پرداخت.
پس از انقلاب اسلامی، همکاری خود را با دانشنامه جهان اسلام آغاز کرد و به عرصه دایرة‌المعارف‌نویسی گام نهاد. دقت و وسواس علمی وی به‌ویژه در حوزه زبان، تسلط استادانه او بر زبانشناسی و کتابشناسی، آشنایی عمیق با متون ادبی فارسی و منابع دست‌اول در تاریخ علم و خواص دارویی گیاهان، او را در زمره برترین متخصصان این عرصه قرار داده است. مقالات او از دقیق‌ترین نمونه‌های نوشتاری دایرة‌المعارفی به‌شمار می‌روند و حتی به‌عنوان الگویی برای مقاله‌نویسی در این حوزه شناخته می‌شوند.