خواجه نظامالدین عبیدالله زاکانی، شاعر، نویسنده و طنزپرداز ایرانی سده هشتم هجری، متولد اواخر سده هفتم یا اوایل سده هشتم ه.ق در یکی از توابع قزوین است. او به دلیل نکتهبینیهای اجتماعی و نقد اوضاع زمانهاش مشهور است و آثارش مانند «موش و گربه»، «ریشنامه» و «صد پند» نمونههای برجستهای از طنز و هزل در ادبیات فارسی به شمار میروند. علت شهرت او به «زاکانی» نسبت داشتن به خاندان زاکان است؛ این خاندان از تیرهای عرب به نام بنی خفاجه بودند که پس از مهاجرت به ایران در نواحی زاکان قروه، شهرستان درگزین از توابع همدان ساکن شدند. عبید زاکانی علاوه بر شاعری و طنز، در نگارش رسائل اخلاقی و ادبی نیز تبحر داشت و آثارش نقدهای اجتماعی ظریف و نکتههای هوشمندانهای را به همراه دارند. لقب «زاکانی» برای او همواره با نام عبید گره خورده و نشاندهنده ریشه و نسبت خانوادگی و جغرافیایی اوست. او بین سالهای ۷۶۸ تا ۷۷۲ ه.ق درگذشت و محل دقیق وفات او مشخص نیست، هرچند برخی منابع احتمال دادهاند که در اصفهان یا بغداد وفات یافته و بر اساس برخی روایات، قبر او در ماهان کرمان قرار دارد.
زاکانی
لغت نامه دهخدا
2 - لقب این شاعر نظام الدین بوده. در صورتی که در ابتدای غالب نسخ کلیات و در مقدمه هائی که بر آن نوشته اند وی را نجم الدین عبید زاکانی یاد کرده اند.
3 - نام شخصی شاعر عبیداﷲ و عبید تخلص شعری او است. خود او نیز در تخلص یکی از غزلهای خود میگوید:
گر کنی با دیگران جور و جفا
با عبیداﷲ زاکانی مکن.
4 - عبید در هنگام تألیف تاریخ گزیده که قریب چهل سال پیش از مرگ اوست به اشعار خوب و رسائل بی نظیر خود شهرت داشته است. در تذکره دولتشاه سمرقندی چند حکایت راجع به عبید و مشاعرات او با جهان خاتون شاعره و سلمان ساوجی و ذکر تألیفی از او بنام شاه شیخ ابواسحاق در علم معانی و بیان و غیره هست. وفات عبید زاکانی را تقی الدین کاشی در تذکره خود سال 772 دانسته و صادق اصفهانی در کتاب شاهد صادق آن را در ذیل وقایع سال 771 آورده است. امر مسلم این که عبید تا اواخر سال 768 هَ. ق. هنوز حیات داشته است.... و بنحو قطع و یقین وفات او بین سنوات 768 و 769 و 772 رخ داده است.
عبید در تألیفات خود چندین تن از پادشاهان و معاصرین خود را مانند خواجه علاءالدین محمد، شاه شیخ ابوالحسن اینجو، رکن الدین عبدالملک وزیر سلطان اویس و شاه شجاع مظفری را یاد کرده است. وی از نوابغ بزرگان ایران و وجودی تا یک اندازه شبیه به نویسنده بزرگ فرانسوی ولتر است و از تألیفاتی که از او باقیست معلوم است که بیشتر منظور او انتقاد اوضاع زمان بزبان هزل و طیبت بوده است. مجموع اشعار جدی که از او باقی است و در کلیات بطبع رسیده است از 3000 بیت تجاوز نمی کنند. ( ملخص از مقدمه کلیات عبید بقلم مرحوم اقبال ).
دانشنامه عمومی
جمله سازی با زاکانی
در ادبیات کلاسیک فارسی، طنز در میان آثار نویسندگان دورههای مختلف به اشکال گوناگون وجود داشت. در صدر این افراد، عبید زاکانی پدر هنر طنز در ادبیات فارسی است.
