سلسله‌ای از شاهنشاهان که از سال ۲۲۴ تا ۶۵۲ میلادی در ایران سلطنت کردند. مرکز این خاندان، ایالت فارس بود، همان سرزمین باستانی در جنوب غربی ایران که نزدیک به هزار سال پیش، نخستین قبایل قوم پارس در آن سکونت گزیده بودند. تاج و تخت شاهنشاهی به دست سلسله‌ای از پادشاهان ملی افتاد که خود را وارث هخامنشیان میدانستند و سلطنت را حق انحصاری خود می‌شمردند، در حالی که اشکانیان از این مزیت محروم بودند. ساسانیان پس از کسب تاج و تخت از طریق منازعات طولانی، حکومتی ملی تأسیس کردند که بر پایه دین زرتشتی و تمدنی شکل گرفت که از نظر هویت ایرانی، در تاریخ طولانی ایران بی‌نظیر بود. تشکیل یک قدرت مرکزی و قوی که کنترل اشراف ملوک‌الطوایفی را در دست داشت، ایجاد ارتشی منظم و تربیت‌شده، و سازماندهی دقیق تحت نظارت یک اداره، همه باعث شد که ایران، که به تازگی قدرت یافته بود، به سمت ترقی حرکت کند و به نیرویی دست یابد که به نظر می‌رسید دنیای متمدن بین آن کشور و روم تقسیم شده است. از نظر مسائل خارجی، ساسانیان بدون خستگی و با موفقیت‌های متناوب، در سه جبهه به جنگ ادامه میدادند.
ساسانیان
لغت نامه دهخدا
فرهنگ فارسی
سلسله ای از شاهنشاهان که از ۲۲۴ تا ۶۵۲م.در ایران سلطنت کردند. کانون خاندان ساسانی ایالت فارس بود یعنی همان سرزمین باستانی جنوب غربی ایران که قریب به هزار سال پیش نخستین قبایل قوم پارس در آن سمتقر شده بودند. تاج و تخت شاهنشاهی بدست سلسله ای از پادشاهان ملی افتاد که خود را و ارث هخامشیان معرفی میکردند و با محروم کردن اشکانیان از این مزیت سلطنت را تنهاحق خود میدانستند. ساسانیان پس از آنکه تاج و تخت را بر اثر منازعات طولانی بدست آوردند حکومتی ملی تاسیس کردند که متکی بدین ملی ( زردشتی ) و تمدنی بود که شاید از جنبه ایرانیت در سراسرتاریخ طویل ایرانیان نظیر نداشته است. تشکیل قدرتی مرکزی و قوی که زمام اشراف ملوک الطوایفی فتنه جو را در دست گرفت تربیت قشونی منظم و تربیت شده و ایجاد سازمانی دقیق که بعهده اداره ای - که تحت نظارت دقیق قرار داشت - سپرده شده بود همه موجب گردید ایران - که تجدید قوی یافته بود - راه ترقی سپارد و چنان قوه ای بهم رساند که بنظر میرسد دنیای متمدن بین آن کشور و روم تقسیم شده بود. از نظر مسائل خارجی ساسانیان بدون احساس خستگی و با موفقیت متناوب درسه جبهه محاربات را ادامه میدادند با رومیان در مغرببا کوشانیان و هپتالیان در مشرق و با بدویان در شمال. مسئله دشوار ارمنستان نیز بخشی از مساعی آنان را مصروف خود میداشت بدون آنکه انتظامی قطعی برقرار شود. این محاربات طولانی و جنگهای خونین با ممالک مجاور مدت چهار قرن ملت ایران را فصد میکرد بدون آنکه وضع داخلی شاهنشاهی بتواند برای استقرار تعادل چاره ای بیندیشد ملوک الطوایفی همواره درصددبود مجددا حقوق قدیم خود را باز یابد. عصیانهای فرماندهان نظامی که توقع داشتند قدرت عالیه را در دست خود بگیرند استبداد و رقابتهای شدید در اطراف تاج و تخت که قدرت آن بمرور ضعیف میگردید و پس از همه منازعه حقیقی طبقات ) که مبانی جامعه ایرانی را لرزانید و در شهرها و قصبات خونها جاری کرد - همه این عوامل برای سقوط شاهنشاهی در همان زمان که وی د ر نظر جهانیان باوج قدرت خود رسیده بود دست بهم دادند. ضربت قاطع از سوی دشمنان ایران - که مدت چند قرن قوای آنرا فرسوده کردند - وارد نشد بلکه از طرف قوم جدید - این قوم مدت چند سال خود را بعنوان مولی و مخدوم شاهنشاهی وسیع ایران معرفی کرد. ماترک ساسانیان بمنزله مکتبی ارجمند برای آنان بود. فتح نظامی عرب موجب منازعه صلح جویانه ای شد که در نتیجه جنبه ایرانیت غلبه کرد. طبق روایات ساسان جد سلسله ساسانی مقامی ارجمند در معبد اناهیته (ناهید ) در استخر داشت. پسر او پاپک که جانشین او گردید با دختر امیری محلی ازدواج کرد و بوسیله کودتایی قدرت را از دست او گرفت. هموست که بعدها بمنزله موسس حقیقی سلسله شناخته شد و جلوس وی مبدا تاریخی جدید بشمار میرود( ۲٠۸ م. ) سلطان متبوع او پادشاه پارت این جانشینی را مشروع ندانست و با پیشنهاد پاپک مبنی بر جانشینی پسرش شلپور رضایت نداد. بنابراین بین شاه بزرگ و تابع او قطع رابطه شد و این قطع رابطه معرف وضع اغتشاش آمیز و هرج و مرجی است که در این عصر در ایران و مخصوصا در فارس حکمفرما بوده است. اردشیر پسر دوم پاپک در دارابگرد(فارس ) شغلی نظامی داشت. وی پس از مرگ پدر از شناختن پادشاهی برادر خود شاپور امتناع ورزید. کشمکش بین آنان قریب الوقوع بود ولی حادثه ای موجب مرگ شاپور شد و راه را برای اهوائ اردشیر - که خود را بعنوان شاه پارس معرفی کرد - باز نمود. او بزودی اردوان پنجم را مغلوب کرد و مالک الرقاب ایران گردید. شاهنشاهان این سلسله ازین قرارند: ۱ - اردشیر اول بن بابک. ۲ - شاپور اول بن اردشیر. ۳ - هرمز اول بن شاپور. ۴ - بهرام اول بن شاپور. ۵ - بهرام دوم بن بهرام اول. ۶ - بهرام سوم ( سکانشاه ) ابن هرمز اول. ۷ - نرسی بم شاپور اول. ۸- هرمز دوم بن نرسی. ۹- آذر نرسی بن هرمز دوم. ۱٠ - شاپور دوم بن هرمز دوم. ۱۱ - اردشیر دوم بن هرمز دوم. ۱۲ - شاپور سوم ابن شاپور دوم. ۱۳ - بهرام چهارم ابن شاپور دوم. ۱۴ - یزدگرد اول ابن شاپور سوم. ۱۵-بهرام پنجم (بهرام گور ) بم یزدگرد اول. ۱۶ - یزدگرد دوم بن بهرام پنجم. ۱۷ - هرمز سوم بم یزدگرد دوم. ۱۸ - پیروز اول بن یزدگرد دوم. ۱۹ - بلاش بن یزگرد دوم. ۲٠ - غباد(قباد ) اول بن پیروز اول. ۲۱ - جاماسب بن پیروز اول. ۲۲ - غباد ( قباد ) اول ( بار دوم ) ۲۳ - خسرو اول انوشیروان بن غباد اول. ۲۴ - هرمز چهارم بن انو شروان. ۲۵ - خسرو دوم پرویز بن هرمز چهارم. ۲۶ - غباد (قباد ) دوم شیرویه بن خسرودوم. ۲۷- اردیر سوم بن شیرویه.۲۸- خسرو سوم بن غباداول. ۲۹ - جوانشیر بن خسرو دوم. ۳٠ - پوراندخت دختر خسرو دوم. ۳۱ - گشنسب بندهبن غباد اول. ۳۲- آزرمیدخت دختر خسرو دوم. ۳۳ - هرمز پنجم نواده خسرو دوم. ۳۴ - خسرو چهارم نواده خسرو دوم. ۳۵ - پیروز دوم نواده انوشروان. ۳۶ - خسرو پنجم نواده انوشروان. ۳۷- یزدگردسوم بن شهریار.یزدگرد سوم. مغلوب عرب گردید و خاندان ساسانی و بساط شاهنشاهی ایران برچیده شد. تمدن ساسانی - دوره ساسانی بسبب تمدن درخشان و آثار عظیم هنری و پیروزیهای بزرگ در جنگ با رومیان و وجود شاهنشاهان بزرگی مانند اردشیر شاپور بهرام گور انوشروان و جلال و شکوه دربار خسرو پرویز و گنجهای افسانه یی او موضوع آثار بسیار در ادبیات شرق عموما و در ادبیات ایران خصوصا گردیده.سلسله ساسانی علاوه بر ایران کنونی بین النهرین و ارمنستان و اران و ماورائ النهر و نیز در مشرق تا رود سند را در دست داشتند. کشور ایران بچندین خره ( یا استان ) تقسیم شده هر استان مرکب از چند تسو ( طسوج ) بود. حکمرانان کل را [[شترپان ]](شهربان ) مرزبان شهردار مینامیدند و بعض آنان عنوان و لقبی خاص داشتند. پایتخت ساسانیان تیسفون (مدائن ) بود. خسرو پرویز از سال ۶٠۳ م. در دستگرد خسرو واقع در ۱٠۷ کیلومتری شمال شرقی تیسفون اقامت گزید. شاهنشاهان ساسانی شهرها و ابنیه بسیار بنا کردند ه اند. مسشهورترین بنای آن عهد (( طاق کسری ) ) است. جامعه عهد ساسانی بر دو اصل خون و خاک (خانواده و مالکیت ) استوار بود. مزدک برای بر هم زدن ارکان چنین جامعه ای قیام کرد و توفیقی نیافت. در حقیقت جامعه ایران حکم هرمی داشت که در راس آن شاهنشاه قرار داشت. جامعه بچهار طبقه تقسیم میشد: ۱ - آتوربانان ( روحانیان ) ۲ - ارتشتاران (سپاهیان ) ۳ - دبیران ( کارکنان ادارات ) ۴ - واستریوشان ( روستاییان ) و هوتخشان ( صنعتگران ). هر یک ازین طبقات رئیسی داشت. ادارات ساسانی تشکیل هرم دیگری را میداد که در راس آن صدر اعظم در آمد در کشوری فلاحتی مانند ایران میبایست از مالیاتی که بر اراضی مقرر شده بود تامین گردد و عوارض فردی نیز موجب تزیید آن میگردید. پادشاه بزرگترین قاضی بود. و از رعایا کسانی که موفق به اخذ حقوق خود نمی شدند حق داشتند بدو مراجعه کنند. تشکیلات قشون و فرماندهی آن درمدت سه قرن اول سلطنت ساسانی در دست یک فرمانده کل وشغلی موروثی بود وهمواره بعهده یکی از افراد خاندان شاهی تفویض میشد. تحت فرماندهی او دو صاحب منصب عالی رتبه انجام وظیفه میکردند: یک تن مامور تنظیم امور قشون و دیگری فرمانده سپاه نظام. خسرو اول تشکیلات مزبور را بهم زد و منصب فرماندهی کل قوی را حذف کرد وفرماندهی قشون را بچهار فرمانده که مامور شمال جنوب مشرق مغرب کشر بودند واگذاشت. و برای هر یک معاونانی برگزید. در زمان پیدایش سلسله ساسانی فارس مهد آنان - با داشتن آیین ناهید ( اناهیته ) بود که معبد عمده آن در استخر قرار داشت و در آن هیربدان - از جمله اجداد خاندان ساسانی - مقامی ارجمند داشتند. در زمان شاپور اول که شاهنشاهی استقرار یافت و دولت ایران منافعی در سیاست بین المللی بدست آورده بود مسئله دین شاهنشاهی مطرح شد. بنظر میرسد علت توجه شاپور به مانی و دین او همین امر باشد. دین مانی مدتی در زمان نخستین شاهنشاهان رواج داشت. از زمان مرگ شاپور اول عکس العملی شدید از جانب روحانیان مزدایی مخصوصا مغان شمال - که رئیس آنان کرتیر بود - ایجاد گردید. زیرا مزدا پرستی بین دین بودایی از یکسو و مسیحیت از سوی دیگر محصور شده بود. در داخل ایران هم ائین مزدا از جانب مانویت مورد تهدید قرار گرفته بود. اندکی پس از مرگ شاپور اول مانی محاکمه و اعدام گردید. پیروان وی مورد ایذا قرار گرفتند و از وطن مهاجرت کردند. یکی از علل تقویت آیین مزدیسنی تبدیل آیین قسطنطین کبیر بود که متعاقب آن مسیحیان در زمان شاپور دوم مورد اذیت و سوئ ظن قرار گرفتند. جنبشی ایجاد شد که مزدیسنی را بحالت اول بر گرداند واتحاد آن با مقام سلطنت بوسیله تبعیت روحانیت از آن تقویت گردید. هنر ساسانی - هنر ساسانی که آخرین جلوه هنر شرقی قدیم است خود معجونی است از هنر ایرانی که متجاوز از هزار سال بر آن گذشته و درهای آن بر روی جریانات خارجی باز مانده است. این هنر جریانات مزبور را پذیرفت و طبق سنن محلی تغییر شکل داد و چون هنر شاهنشاهی جهانی شده بود باطراف پرتو افکن شد و خود مورد اقتباس گردید و در ممالک بسیار بعید جهان نفوذ کرد. شهر فیروز آباد که توسط اردشیر - پیش از جلوس وی بنا شده بود - طبق طرح معمول که مخصوصا در زمان پارتیان رایج بود ساخته شد. طرح تاسیسات جدید شهر سازی در زمان شاپور اول تغییر کرد. شهر بیشاپور وی بر طبق اصول سنن غربی که توسط هیپو داموس معمول گردید ساخته شده و دارای طرحی مستطیل است که ووضع طبیعی زمین را نیز تعقیب میکند و دو جاده شریانی یکدیگر را در مرکز شهر بطور عمودی قطع مینمایند. معماری ساسانی عمیقا مربوط بسنن ملی و دنباله معماریی است که در عهد پارت شناخته شده. تا پایان قر. ۳ م. ابنیه مرکب از تخته سنگهای بزرگ مقطوع و نیک نصب شده کماکان باقی بودند. یکی از قصرهای بیشابور بهمین وجه ساخته شده. در بنای معابد تغیراتی صورت گرفت. تالار مرکزی آتشکده مربع ومحصور بچهار دالان بوده است. بزرگترین آنها از لحاظ ابعاد آتشکده بیشابور است. شاهنشاهان ساسانی بیش از همه اسلاف خود سنن نقوش برجسته روی سنگ را که از هزاره سوم ق م. شناخته شده حفظ کردند. متجاوز از ۳٠ نقش برجسته آنان صخره های نجد ایران را - که بخش اعظم آنها در فارس است - مزین ساخته.اعطای منصب فتح و غلبه بر دشمن شکار پادشاه با افراد موکب یا افراد خانواده خویش موضوعات کارهای هنری هستند که جریانات مختلفی را که در هنر ساسانی در طی چهار قرن بعمل آمده جلوه گر میسازد. کنده کاری عهد ساسانی بهتر شناخته شده. چه ده ها دوری ( جام ) فنجان و بطری ازین عهد دردست است. همه این قطعات بنقوش مزین اند و از جمله موضوعات مختلف آنها مخصوصا شکارشاهی مقامی مخصوص دارد. ایران در عهد ساسانی حکم کشور ترانزیت ابریشم خام و ابریشم کارشده را ( بین چین وروم ) یافت. پادشاهان بزرگ ساسانی که مایل بودند این شعبه از تهیه منسوجات را در ایران توسعه دهند در تعقیب فتوحات خود در سوریه دسته های بزرگ نساجان را تغییر مکان دادند و در ایالات ایران - مخصوصا خوزستان - مستقر ساختند.
