طب سنتی

طب سنّتی
طب سنتی، لفظاً به معنی طب عادی مردم کوچه و بازار یا پزشکی توده است که به نام های «طب زکاء» و «طب العَجائز» هم معروف بوده و امروزه «طب جایگزین» نیز نامیده می شود. این طب به سعی مردم مصر، سوریه، عراق، ایران و شبه قاره هند تدوین شد و تا قرن ۱۹ از رواج برخوردار بود. این طب را گاهی «طب فارس» هم می نامند. زیرا بسیاری از استادان چیره دست آن اهل ایران بوده اند. انسان مدت های مدیدی برای درمان بیماری ها به سحر و جادو پناه می برد و سپس براساس برخی تجارب، عقاقیر و نباتات را به کار برد. تلاش های حکیمانی از یونان، مصر، روم و ایران در این میان نقش بسزایی داشت. از دیرباز یعنی از دوران هخامنشیان دانش ایرانیان به گیاهان دارویی زبانزد ملل دیگر بوده و در عصر ساسانیان حتی نام برخی از داروها از زبان پهلوی وارد زبان یونانی شد. مراکز اصلی پزشکی به شمار می رفت، بدون شک جندی شاپور بزرگ ترین مرکز پزشکی جهان بود که در آن سنن طب ایرانی و هندی هم فراهم شد. ترجمه آثار غیر عربی توسط خاندان بختیشوع، حنین بن اسحاق و همکارانش، و قسطا بن لوقا و دیگران کمک بسزایی در امتزاج طب ایرانی و اسلامی با طب دیگر ملل داشت. از پزشکان نام آوری که در شهرت جهانگیر طب ایرانی و اسلامی نقش بسزایی داشتند می توان به رازی، مجوسی، ربن طبری و نام آوری همچون ابن سینا اشاره کرد. طب سنتی ایران از مبانی زیر ریشه گرفته است: ۱. اساطیر طب ایران باستان که نمونه های آن دربارۀ جمشید، در اشعار فردوسی موجود است و در عقاید زردشتیان نیز به آن اشاره شده است. ۲. طب شرقی که به احتمال زیاد از فلسفه ها و مکاتیب چینی ـ هندی سرچشمه گرفته و از راه شبه جزیرۀ هند و آسیای مرکزی یعنی از طرف شرق و شمال به ایران وارد شد. ۳. طب قدیم فلات ایران بر مبنای تعالیم زردشت و اوستا. ۴. طب بین النهرین که از راه تمدن ملل مختلف سومری، کلدانی، آکدی، عیلامی، آشوری، بابلی، سریانی و غیره یعنی از طرف مغرب و جنوب غربی به ایران پا نهاد. ۵. طب مصری که از طرف غرب و جنوب غرب و از طریق گسترش فتوحات هخامنشی به ایران آمد. ۶. طب یونانی که از ابتدا از طریق فتوحات اسکندر مقدونی و سپس گسترش اسلام وارد شد. ۷. طب معروف به طب عوام یا طب شفاهی که از تجارب توده مردم در طی قرون و اعصار به دست آمده و دهان به دهان نقل و عملی شده است. ۸. طب اسلامی که از فرهنگ و آیین بهزیستی اسلامی مایه گرفته است، مخصوصاً طب شیعی که از زمان صفویه به بعد گسترش یافته است. طب سنتی ایران از اصول خاصی پیروی می کند ازجمله اعتقاد به صفات چهارگانه «حرارت، برودت، رطوبت، و یبوست» که دو به دو ضد یکدیگرند و اساس ساختمان جهان را تشکیل می دهند و آن ها را طبیعت می نامند، از امتزاج دو به دوی طبایع چهارگانه، طبایع عناصر و اجسام به وجود می آید. عناصر چهارگانه که دارای این طبایع هستند عبارت اند از: «آتش» دارای صفت گرمی و خشکی؛ «هوا» دارای صفت گرمی و تری؛ «آب» دارای صفت سردی و تری؛ «خاک» دارای صفت سردی و خشکی. هر جسم دارای سه «مرتبه» یا «کون» شامل جسد، نفس و روح است و خود ارواح نیز چهار دسته اند: جمادی، نباتی، حیوانی و انسانی. مزاج نیز از دیگر مبانی طب سنتی است که مقصود از آن ترکیب و صفات عناصر است که قابل تفکیک نباشد و کیفیت جدیدی به وجود آورند و همین ترکیب است که صورت مشخصی به ماده می دهد. اعتقاد به وجود اخلاط نیز از مهم ترین ارکان طب سنتی است. خلط، جسم تر و سیالی است که از استحاله و دگرگونی خوراک در بدن انسان پدید می آید و در بدن در گردش است و آن ها را با نام های صفرا یا زردآب، دم یا خون، بلغم یا خون سفید و سودا یا زردآب سوخته نامند. اعتقاد به وحدت و پیوند بین جوانب مختلف انسان باعث شده است که طب از دیرباز نه یک فن بلکه نوعی روش زندگی باشد. این سنت دیرین، پزشک را دانشمندی می داند که در برانگیختن توجه و اعتماد بیمار به خود تواناست و ایمان و اعتقاد به اصول اخلاقی حرفه پزشکی با وجود او عجین شده است. به همین دلیل در طب سنتی ایران پزشک لزوماً باید «حکیم» می بود.