هخامنشیان

هخامنشیان. [ هََ م َ ن ِ ] ( اِخ ) موافق نوشته هرودت این خانواده از خانواده پارساگادیها بودند و قبل از قیام کورش بزرگ علیه آخرین پادشاه ماد، در پارس اقامت داشتند. چنانکه از نوشه هرودت درباره نسب نامه کورش و داریوش اول و خشیارشا برمی آید سرسلسله این خاندان هخامنش است و بعد از او اشخاصی به این ترتیب آمدند:
چش پش اول، کبوجیه اول، کورش اول، چش پش دوم. از اینجا سلسله هخامنشی دو شاخه میشود. شاخه نیاکان کورش بزرگ اند و شاخه ٔدیگر نیاکان داریوش اول. چون بانی سلطنت پارس کورش بزرگ بود ما این شاخه را اصلی و شاخه دیگر را فرعی مینامیم. شاخه اصلی بقول هرودت اینها بودند: کورش دوم، کبوجیه دوم و کورش سوم ( همان کورش بزرگ )، و شاخه فرعی اینها: آریارمنا، ارشام، ویشتاسپ و داریوش اول. این است اطلاعاتی که هرودت میدهد و کتیبه های داریوش اول و استوانه ای که از کورش بزرگ در بابل یافته اند گفته های هرودت را تأیید میکند. اگرچه شاهان مذکوردر ذکر نسب خود از چش پش دوم بالاتر نرفته اند - یعنی همینکه به چش پش میرسند فوراً به اسم هخامنش میگذرند - ولی چون تمام نه اسم فهرست هرودت ( از چش پش دوم تا داریوش اول ) با کتیبه ها تطبیق میکند دلیلی نداریم که در سه اسم دیگر ( از چش پش دوم به بالا ) تردید کنیم. بنابراین سرسلسله دودمان، هخامنش بود و ترتیب شاهان سلسله تا کورش بزرگ چنانکه ذکر شد.
... مطابق کتیبه های داریوش اول و اردشیر سوم هخامنشی، ویشتاسپ، ارشام و اریارمنه شاه نبوده اند هخامنش را هم نه کورش بزرگ به شاهی یاد کرده است و نه داریوش اول.بنابراین باید او را فقط رئیس خانواده دانست. دودمان هخامنشی در پارس اقامت داشته و در دوران فترت حکومت ایلام یکی از شاهان هخامنشی، آن ناحیه را که انزان میخوانده اند ضمیمه متصرفات خود کرده و خویشتن را شاه «انزان » خوانده است. در اینجا این سؤال پیش می آیدکه کدامیک از نیاکان کورش بزرگ این کار را انجام داده است ؟ اگر چه مدرکی در دست نیست تا بتوان جواب محققی به این سؤال داد ولی از اینکه کورش بزرگ در بیانیه ای که در بابل منتشر کرده نسب خود را به چش پش دوم رسانید و شاهان انشان یا انزان را - از زمان خود تا او- شاه بزرگ خوانده است، باید گفت که انضمام ایلام به پارس در زمان چش پش دوم بوده است.
داریوش اول مانند کورش در ذکر نسب خود همینکه به چش پش دوم رسیده فوراً به سر سلسله دودمان گذشته است. ترتیب شاهان هخامنشی تا داریوش اول چنین بوده است:

گئوماتا، که مدعی بود همان بردیا پسر کوروش است، پس از تاج گذاری در پاسارگاد، اخذ مالیات و انجام وظایف نظامی را برای سه سال لغو کرد و کوشید اصلاحاتی در دین ایجاد کند. سلطنت او ظاهراً پیشرفت قابل توجهی داشت، اما این سلطنت بیش از هفت ماه طول نکشید؛ زیرا اشراف پارسی با توطئه ای او را برانداختند و سلطنت به داریوش اول رسید (۵۲۲ـ۴۸۶/۴۸۵پ م). آغاز سلطنت او با شورش های وسیع اقوام و ایالات مختلف همراه شد. بعضی از این شورش ها به رهبری اعقاب شاهان ماد و بابل و بعضی دیگر نظیر شورش پارس به نام بردیا، پسر کوروش، صورت گرفته بود. داریوش بر همۀ شورش ها فائق آمد و پس از آن به تجدید سازمان دولت هخامنشی پرداخت و کشور را به بیست ایالت تقسیم کرد و در رأس هر ایالت یک شهربان یا ساتراپ گماشت که همگی از مردم پارس بودند و در کنار آنان یک فرمانده نظامی و یک مأمور عالی رتبه برای تحصیل مالیات تعیین کرد که همگی در برابر پادشاه مسئول بودند. ساختمان کاخ پرسپولیس (تخت جمشید) در زمان او آغاز شد و نظام مالیاتی منظم و جدیدی به وجود آمد و سپاه جاویدان، که هستۀ مرکزی ارتش دائمی ایران را تشکیل می داد، تأسیس شد. ساختمان ترعه و کانال میان دریای سرخ و رودخانۀ نیل، که از قبل آغاز شده بود، در زمان او به پایان رسید و تردد دریایی میان ایران و مصر آسان تر گردید. بعضی از مورخان قدیم، تأسیس چاپارخانه را به داریوش نسبت داده اند. وسعت مملکت هخامنشیان در زمان داریوش به منتهای عظمت خود رسید و از آن سوی مصر تا هند و پامیر و از سیحون و دریای خزر و کوه های قفقاز تا دریای عمان را دربر می گرفت. جنگ های مدی یا جنگ های ایرانیان و یونانیان، که تا دورۀ اردشیر اول ادامه داشت، در زمان او آغاز شد. براثر شکست قوای داریوش در ماراتن، پیشروی هخامنشیان در قارۀ اروپا متوقف گردید. خشایارشا (۴۸۶/۴۸۵ـ ۴۶۵پ م) فرزند و جانشین داریوش پس از درهم شکستن شورش های مصر و بابل در ۴۸۰پ م، حمله به یونان را آغاز کرد و پس از پیروزی در نبرد سنگین ترموپیل، شهر آتن را به اشغال درآورد، اما براثر شکست در نبرد دریایی سالامین (سالامیس)، خود به آسیای صغیر بازگشت و هزاران سرباز را برای ادامۀ جنگ در یونان باقی گذاشت. این سربازان نیز مغلوب یونانیان شدند و مناطقی از یونان، که در جریان پیشروی های خشایارشاه به تصرّف ایرانیان درآمده بود، دوباره به یونانیان بازگشت پس از قتل خشایارشا سلطنت به اردشیر اول، موسوم به اردشیر درازدست، رسید (۴۶۵ـ۴۲۴پ م). در سلطنت او چندین شورش بزرگ در باختر و سوریه و مصر به وقوع پیوست. به ویژه شورش مصر، گستردگی بسیار داشت و از ۴۶۰ تا ۴۵۶پ م دوام آورد. پیمان صلح کالی، که به جنگ های مدی پایان داد، در عهد او منعقد شد. به موجب این پیمان، هخامنشیان از تسلط بر شهرهای یونانی آسیای صغیر چشم پوشیدند و رودخانۀ هالیس (قزل ایرماق) مرز میان هخامنشیان و دولت های یونانی شد. اردشیر برخلاف اسلاف خود از جنگ با یونانیان دست کشید و با روش های دیگر نظیر پرداخت پول و طلا به دولت های یونانی، آنان را علیه یکدیگر برمی انگیخت. پس از مرگ اردشیر، سلطنت هخامنشی دچار بحران شد و دو تن از پسران او به نام های خشایارشا دوم و سغدیان، هر یک به مدت کوتاهی بر تخت سلطنت نشستند و پس از آنان، سلطنت به داریوش دوم رسید (۴۲۴ـ۴۰۵ پ م). در زمان او فرصتی برای اعادۀ تسلط دولت هخامنشی بر تعدادی از شهرهای یونانی فراهم آمد و توانایی دولت های آتن و اسپارت برای مقابله با هخامنشیان کاهش یافت و شورش های بزرگ لیدی و ماد و مصر سرکوب شد و جنگ با کادوسیان اتفاق افتاد. اردشیر دوم (۴۰۵ـ۳۵۹پ م) پسر داریوش دوم در آغاز سلطنت خود با شورش برادر شجاع خود، کوروش، روبه رو شد و تا آستانۀ سقوط پیش رفت، اما قتل کوروش در ضمن یکی از جنگ ها، سبب نجات سلطنت اردشیر گردید. در زمان او مردم مصر شوریدند و حکومتی جدید بر پا کردند که تا سال های سلطنت اردشیر سوم برپا بود. جنگ دولت های آتن و اسپارت به تحریک دولت ایران تشدید گردید و به ضعف هر دو انجامید و براثر آن سلطۀ دولت هخامنشی بر تمام شهرهای یونانی آسیای صغیر اعاده شد. با این همه، ضعف دولت هخامنشی افزایش یافت و بعضی از ساتراپ های نواحی غربی، از نظارت دولت هخامنشی خارج گردیدند و به شاهان نیمه مستقل تبدیل شدند. اردشیر سوم (۳۵۹ـ۳۳۸پ م) برای حفظ امپراتوری هخامنشی کوشش بسیار به کار برد و با خشونت فراوان بر تعدادی از شورش ها فائق آمد و دولت آتن را ناگزیر کرد که حمایت خود را از بعضی شورش ها قطع کند. در زمان او، مصر دوباره به اشغال هخامنشیان درآمد و بسیاری از مراکز شورشیان نابود شد و به همین ترتیب بسیاری از نواحی دیگر، که عملاً از نظارت دولت هخامنشی خارج شده بودند، دوباره در اختیار این دولت قرار گرفتند، اما قتل او، که به تحریک باگواس خواجه و به دست پزشک یونانی او صورت گرفت، جریان تحکیم دولت را متوقف کرد و آن را در سراشیبی سقوط انداخت. سلطنت کوتاه ارشک (۳۳۸ـ۳۳۶پ م) هیچ توفیقی برای دولت هخامنشی به همراه نداشت و پس از آن که او نیز به دست باگواس خواجه مسموم شد سلطنت به داریوش سوم رسید (۳۳۶ـ۳۳۰پ م). حملات اسکندر مقدونی به قلمرو دولت هخامنشی در زمان او آغاز شد. پس از پیروزی های اسکندر در جنگ های گرانیکوس وایسوس و گوگمل و پیشروی های او در قلمرو دولت هخامنشی، داریوش سوم ناگزیر به سرزمین پارت گریخت و به دست والی بلخ کشته شد و، با قتل او، سلطنت هخامنشی به پایان آمد. دورۀ هخامنشیان نتایج سودمند و ارزنده ای برای تاریخ تمدن به همراه داشته است. سلطنت آنان برای اقوام تابعه، در مجموع همراه با صلح و آرامش بود و شرایط مساعدی برای پیشرفت روابط فرهنگی میان اقوام مختلف فراهم شد و علوم و فنون گوناگون به نقاط مختلف انتقال یافت. این عصر شاهد ترقی کشاورزی و تجارت و صنایعی نظیر اسلحه سازی و فلزکاری و سنگ تراشی و پارچه بافی بود. هخامنشیان به دلیل سازمان اداری خاص خود، موجب انتشار خط و کتابت آرامی در میان اقوام و ایالات تابعۀ خود شدند. دین زردشت در دورۀ آنان توسعه یافت و به یکی از ادیان بزرگ مردم ایران تبدیل گردید. هنر و معماری شکوفا شد و آثار برجسته ای نظیر کاخ پرسپولیس (تخت جمشید) به وجود آمد. برجسته ترین آثار دورۀ هخامنشی در تخت جمشید و شوش و پاسارگاد و نقش رستم و بیستون قرار دارند.�