کُرد

کُرد
قوم بزرگ ایرانی خاورمیانه. مرکب از صدها ایل و طایفه و عشیره که بیشتر در کشورهای ایران، عراق، ترکیه و سوریه و جماعاتی هم در کشورهای آذربایجان، ارمنستان و لبنان و گروه کثیری از مهاجران آن نیز، در بعضی از کشورهای اروپای غربی نظیر آلمان سکونت دارند. عناصر استحاله یافتۀ کردی، در افغانستان، پاکستان، یمن، اردن و مصر نیز وجود دارد. پراکندگی کردها در ایران، بسیار گسترده است و صدها هزار نفر از آنان در مناطقی از استان های اردبیل، گیلان، قزوین، تهران، قم، مازندران، گلستان، خراسان، همدان، لرستان و ایلام سکونت دارند. جغرافیای پیوستۀ کرد، از استان های ایلام و لرستان و کرمانشاه، در غرب ایران تا کوه های توروس و سرچشمۀ رودخانۀ قزل ایرماق در مرکز شبه جزیرۀ آناتولی و از جنوب جمهوری ارمنستان و اطراف کوه آرارات تا خلیج اسکندرون امتداد دارد. رودخانۀ دجله بخشی از مرزهای غربی جغرافیای کرد و رودخانۀ فرات، به ویژه در حوزۀ علیای خود، بخش دیگری از مرزهای غربی آن را تشکیل می دهد. شرق ناحیۀ حلب و اطراف رودخانۀ خابور، از شاخه های رودخانۀ فرات در شمال سوریه، در این جغرافیای پیوسته قرار دارد. این گسترۀ وسیع مشتمل بر غرب ایران، شمال عراق، شمال سوریه و شرق ترکیه و بخش اندکی از جنوب ارمنستان است. اکثر کردان، سنی شافعی اند و صدها هزار نفر از آنان، به ویژه در جنوب نواحی کردنشین غرب ایران، شیعۀ امامیه و گروهی نیز پیرو مذهب اهل حق اند. کردهای ساکن در ترکیه نیز مذهب بکتاش قزلباش دارند. زنان کرد در زندگی خانوادگی آزادتر از زنان ترک یا ایران یا عرب بودند. تصوف، نفوذ فراوانی در میان کردها دارد و بسیاری از آنان پیرو فرقه های نقشبندیه و قادریه اند. در میان ایلات و طوایف بزرگ کرد می توان از آرتوشی، اتمانیکان، احمدوند، اورامانی، بابان، بادینان، بارزانی، بدلیسی، برازی، بلباس، پشدری، جاف، چمشگزکلو، حکاری، داوودی، دنبلی، دیرسملی، روزکی، زرزا، زعفرانلو، زنگنه، زیباری، سنجابی، شادلو، شقاقی، شکاک، شوان، صالحی، طالبانی، عمارلو، فیلی، کلهر، گلالی، گوران، لک، محمودی، مکری، منگور میران، میللی و هرکی نام برد. زبان کردی از گروه زبان های ایرانی بوده و به لهجه هایی نظیر کرمانجی و سورانی و گورانی تقسیم می شود. کردها یک گروه قومی غیر عرب و غیر ترک به شمار می روند. نیمه کوچ نشین اند. لباس های بومی هنوز در مناطق کوهستانی پوشیده می شود و سنت های قدرتمندی در زمینۀ شعر و موسیقی در میانشان وجود دارد. نخستین اسناد دربارۀ منشأ کردها در سنگ نبشته های سومری در حدود ۲۰۰۰پ م به چشم می خورد. کردها به ترتیب زیر سلطۀ مادها، پارسی ها، پارت ها و از قرن ۷م عرب ها بودند. آن ها دین اسلام را پذیرفتند و تا اندازه ای به خودمختاری دست یافتند و تا قرن ها آن را حفظ کردند. فرهنگ مکتوب کردی نیز مبتنی بر کتابت فارسی بوده و بالنسبه جدید است. برجسته ترین آثار فرهنگی کردی، به استثنای کتاب ها و نوشته های مذهبی، عبارت اند از هفت لشکر، رستم و سهراب، ارچه و شیرویه، بیژن و منیژه، خورشید خرامان، بهرام گلندام، ببر بیان، مهر و وفا. کتاب شرف نامۀ بدلیسی، از برجسته ترین آثار فرهنگ مکتوب قوم کرد، به زبان فارسی نوشته شده است. واژۀ کرد، از قدیم به معنای شبان و گوسفندچران چادرنشین، اعم از چادرنشینان فارس، یا خراسان بود. اولین مورخان و جغرافیانویسان مسلمان، بیش از ۳۳ طایفه از کردان چادرنشین کوچندۀ فارس را نام برده اند که از حدود اصفهان تا لب دریای فارس در حرکت بودند و بیهقی در ضمن حوادث ۴۳۱ق، به حضور کردان در سپاه سلطان مسعود غزنوی اشاره کرده است. واژۀ کردستان، بالنسبه جدید بوده و گویا از حدود قرن ۷ق به کار آمده است. طبق اخبار موجود، پیش از مغولان در غرب ناحیۀ جبال، جایگاه هایی نظیر شهرکرد و نظایر آن وجود داشته، اما ولایتی به نام کردستان پس از این روزگار به وجود آمده است. مقدمۀ تشکیل این ولایت در حکومت سلیمان شاه ایوایی بر قسمتی از جبال، در دورۀ خلافت مستنصر و مستعصم، آخرین خلفای عباسی، فراهم آمد. مغولان، به ویژه هنگام تجدید سازمان اداری قلمرو خود، با نگاه به آنچه از پیش وجود داشته است، دیوان های خود را برپا داشتند. ولایت کردستان نیز به عنوان یک واحد ثابت در جغرافیای اداری ایران، از تقسیم بندی های نظام اداری دورۀ مغولان ناشی شده است. کردان ناحیۀ جبال، در بسیاری از حوادث قرون اول اسلامی، نظیر شورش های خوارج و جنگ های مدعیان حکومت، شرکت داشتند. دولت های گوناگون کرد، از قرون ۴ تا ۹ق، نزدیک ۵۰۰ سال، در گوشه و کنار خاورمیانه، از قفقاز تا نیل، فرمانروایی می کردند. کردان شدادی ( ۳۴۰ ـ ۵۹۵ق) بیش از ۲۵۰ سال حاکم گنجه و دبیل و آنی بودند. ابوشجاع باذ، کرد حمیدیه و متصرف دیاربکر (۳۷۳ـ۳۸۰ق) حکومت آن ناحیه را برای کردان مروانی دیار بکر (۳۸۰ـ۴۸۹ق) مهیا کرد. خاندان برزیکانی حسنویه (۳۵۰ـ۴۳۹) در دورۀ حکومت عادلانۀ خود در ناحیۀ کرمانشاه، شهرتی متفاوت برای کردان قدیمی آفریدند. خاندان عنازی از کردان شاذنجانی (۳۸۱ـ بعد از ۵۷۰ق) در آغاز حاکم حلوان و پس از آن جانشین خاندان حسنویه شد. تشکیل دولت ایوبیان هذبانی مصر و شام در ۵۶۴ق، سلسلۀ پیروزی های صلیبیون را متوقف کرد. دولت های گوناگون ایوبی تا پایان قرن ۹ق در نواحی مختلف خاورمیانۀ عربی دوام آوردند. قوم کرد، از قرن دهم میان دولت های صفوی و عثمانی تقسیم شد و همین امر مبنای سکونت کنونی کردها است. اقتدار دولت های صفوی و عثمانی، مانع پیداش یا دوام حکومت های محلی کرد، نظیر اردلان، بابان، مکری، روزکی، پازوکی، محمودی، دنبلی، کلهر، زنگنه و دَه ها حکومت دیگر نشد. امارت اردلان در کردستان ایران، از قدیم ترین امارت های کرد، تا ۱۲۸۴ق، و امارت بابان در سلیمانیۀ عراق، که اعتباری برابر اردلان ها داشت، تا ۱۲۶۵ق دوام آوردند. تضعیف نسبی دولت عثمانی و پیدایش افکار و مطالبات نوین، گروه هایی از کردان تابع دولت عثمانی را به فکر جدایی از آن دولت سوق داد. بسیاری از کردان از میانه های جنگ جهانی اول به همکاری با دولت انگلیس گرایش یافتند. شیخ محمود برزنجی با توافق دولت انگلیس، حاکم نیمه خودمختار کردستان عراق شد و چون درصدد تشکیل نوعی حکومت نیمه مستقل برآمد، با حملۀ متقابل دولت انگلیس برافتاد. با این همه، آرزوی تشکیل دولت کرد، کماکان در دل کردان بود و محرک گروه های بزرگی از آنان برای مبارزه با دولت های مختلف عراقی شد. کردان ساکن در آناتولی شرقی، پس از تشکیل ترکیۀ جدید، با ترتیبات نژادگرایانۀ سختی روبه رو شدند که از پذیرش هرگونه تمایزی برای کردان خودداری داشت و برای نابودی آن تمایزات و حقوق ناشی از آن، هرگونه سرکوب گری را مجاز می دانست. اطلاق عنوان کرد برای این مردم ممنوع شد و همگی ترکان کوهستانی نام گرفتند. تنها در چند سال اخیر بعضی از حقوق کردان، نظیر حق انتخاب نام و برگزاری عید نوروز و اموری از این دست، پذیرفته شده است. در مارس ۲۰۰۳، پس از اشغال عراق به دست امریکا، ترکیه ضمن اعزام گروهی از نیروهای خود در شمال عراق و اشغال آن منطقه، مخالفت خود را با تأسیس هرگونه دولت خودمختار کردستان در این منطقه اعلام و تهدید کرد در صورتی که نفت کرکوک و موصل در اختیار کردها قرار بگیرد این منطقه را اشغال نظامی خواهد کرد. کردهای عراق در استان کرکوک، ناحیۀ کوهستانی شمال شرقی عراق، زندگی می کنند. کردان عراقی با مبارزات خود مانعی جدی در سر راه اعمال قیمومیت انگلستان بر عراق ایجاد کردند. پادشاهی مستقل عراق که به دورۀ قیمومیت انگلستان وفادار مانده بود، با حمایت های آن دولت همچنان به مبارزه با کردان ادامه داد. این دوره از حیات سیاسی کردان عراقی با نام مشایخ بارزانی، به ویژه ملا مصطفی بارزانی، درآمیخته است. جنبش کردان عراقی، به ویژه از ۱۹۵۸ تا ۱۹۷۵م با فراز و نشیب های بسیاری همراه بود و با وجود پیروزی های درخور توجه سرانجام در این سال عملاً به پایان رسید و پانزده سال بعد به سبب شکست دولت بعثی عراق در جنگ خلیج فارس، بار دیگر احیا شد. در ۱۹۸۸، دولت عراق از سلاح های شیمیایی بر ضد کردها استفاده کرد تا آن ها را به سوی ترکیه براند. بیش از ۶هزار تن در حمله ای به روستای حلبچه کشته شدند. امروزه نواحی کردنشین عراق از سوی سازمان های اجتماعی کردان اداره می شود. کردهای سوریه صرفاً در حاشیۀ مرزی بین ترکیه و سوریه سکونت دارند. در سوریه، زبان و فرهنگ کردی ممنوع است. کردان ایران تا پیش از شورش معروف شیخ عبیدالله کرد، رهبر صوفیان پیرو فرقۀ نقشبندیۀ کردستان در ۱۲۹۷ق/۱۸۸۰م، از جنبش هایی شبیه به آنچه در عثمانی جریان داشت دور بودند؛ این شورش، نتایج تلخی به همراه داشت و میراث آن به اسماعیل آقا شکاک رسید. شورش های او از ترقی خواهی فاصلۀ بسیار داشت و به همین خاطر باعث بدترین جنگ خانگی در تاریخ معاصر ایران شد. جنبش های اجتماعی کردهای ایران از جهت مضمون و دامنۀ عمل با آنچه در عراق و ترکیه می گذشت، به ویژه از جهت فرقه گرایی، تفاوت بسیار داشت. در ۱۳۲۴ش، به سبب تغییر اوضاع سیاسی ایران و تحت تأثیر اوضاع بین المللی، جمهوری خودمختار مهاباد (جمهوری خلق کردستان) به ریاست قاضی محمد، یکی از رهبران سنتی کردهای ناحیۀ مکری، تشکیل شد که پس از یک سال حکومت سقوط کرد.