بادنجان

بادِنْجان (aubergine)
گیاه بادنجان Solanum melongena، متعلّق به تیرۀ تاج ریزی(Solanaceae). بومی مناطق حارّه ای آسیاست و میوه های آن دارای پوست ارغوانی و گاهی سفیدند و به صورت سبزی پختنی مصرف می شوند. واژۀ بادنجان از واژگان سانسکریت vangana/vatingana گرفته شده است و واژه های سمنانی وَنْگُنه/وَنگون و مازندرانی ونیگوم نیز از این واژه ها گرفته شده اند. بادنجان در رفع گرفتگی های جگر و طحال مفید است. همچنین، خوردن آن برای معده ای که غذا را برمی گرداند نیز مفید است. مضرّّّاتی نیز دارد که به علّت وجود مادۀ سمّی سولانین در آن است. اگر قبل از پختن، شکاف هایی در میوه اش ایجاد کرده و آن ها را از نمک پر کنند و سپس مدتی در آب سرد بگذارند، مواد مضر خارج می شود. در قدیم بادنجان را در کیمیاگری و جادوگری به کار می بردند. در ادب فارسی، بعضی شاعران بادنجان را در تشبیهات هجوآمیز به کار برده اند.

[ویکی فقه] بادنجان، میوه خوراکی و معروف گیاهی، سُلانُم مِلونگنا، از خانواده تاجریزیان است.
واژه بادنجان (و دیگر صورتهای قدیم و جدید آن؛ مثلاً، باتنگان /پاتَنگان /بادِنگان، و معرّب آن، باذِنجان) از واژه سنسکریت a ¤ gan ° tin ¦ va گرفته شده است وجه تسمیه ای که حمزه اصفهانی برای بادِنگان ذکر کرده، یعنی «باذ این گان أی بقیت هذه الروح»، ریشه شناسی عامیانه است.
یکی دیگر از نامهای سنسکریتِ بادنجان gana ° van است که ظاهراً واژه سمنانی وَنْگُنَه/ وَنگون و مازندرانی وینگوم، هر دو به همان معنی، از آن باز گرفته شده است.
گرچه ابن وَحشیّه کَلدانی در الفلاحة النَبَطیّه که، به ادّعای خود، از «کُتُب الکَسْدانییین» (کتابهای کلدانیان /آسوریان قدیم) ترجمه کرده است، می گوید که «بادنجان گیاهی فارسی (=ایرانی) است و در اصل از بلاد فارس (=ایران)، به همه اقالیم زمین (رفته است)». منشأ هندوستانی واژه های مذکور مؤید این گمانِ بیشتر گیاهشناسان است که انواع بادنجان خوراکی کنونی همه از اصل وحشی واحدی، شاید سُلانُم اینسانُم، در روزگاران قدیم در هند پدید آمده و از آن جا به ایران و دیگر نواحی خاورمیانه راه یافته است. 
از سوی دیگر، وجود چندین نام عربی قدیم برای بادنجان ــ آنْب/ اَنَب، وَغْد، مَغْد، حَدَق، کَهْکَب، حَیْصَل و غیره ــ که دو تای آنها، اَنَب و حَدَق، گویا مستقیماً از نامهای هندی دیگری گرفته شده دالّ بر این است که «شاید این گیاه در روزگار پیش از اسلام مستقیماً از هند به جزیرة العرب رسیده باشد» به هر تقدیر، حدیثهایی منسوب به پیامبراکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم درباره منافع بادنجان وجود دارد که هرچند صحّت آن ها محل تردید باشد، از شهرت قدیم بادنجان نزد اعراب حکایت می کند.
سکوت پزشکان و گیاهشناسان قدیم یونانی (بویژه تئوفراستوس، دیسقوریدس و جالینوس) درباره بادنجان نیز حاکی از گسترش آن از شرق به غرب است.
الفلاحة النبطیّه ابن وحشیه حاوی قدیمترین و مشروحترین وصف بادنجان در دوره اسلامی است وی، علاوه بر ذکر شیوه کِشت بادنجان به روش کلدانیان قدیم، همه خرافاتی را که نزد ایشان درباره بادنجان وجود داشته است (مثلاً اینکه در کَون و خواص بادنجان دو سیّاره، ماه و زُحل، دخیل اند، یا این که بادنجان سه هزار سال غایب و سه هزار سال ظاهر می گردد) شرح داده است. 
انواع بادنجان
برخی از مؤلفان دوره اسلامی گونه هایی از بادنجان را می شناخته و ذکر کرده اند.
مثلاً، ابن وحشیه که بادنجان را از گیاهانی دانسته که «بَر و بار و برگ و ریشه آن ها خورده می شود»، به شش گونه که با یکدیگر در رنگ و شکل و «اَصل الزَرع» متفاوت ولی در مزه و طبع یکسان اند، اشاره کرده است.
ابن العَوّامِ اِشبیلی در کتاب الفلاحة (اواخر قرن ششم) چهار گونه را که در اندلس معروف بوده، وصف کرده است: مَحلّی، قُرطُبی، مصری و شامی. 
رشید الدین فضل اللّه همدانی ( متوفی ۷۱۸)، در ضمنِ شرح مفصّلی در باره کِشت بادنجان، تفاوتهای گونه های بادنجان را از حیث شِکل (گِرد، دراز)، رنگ ( سفید، سرخ، بنفش و سبز)، مزه ( شیرین، تلخ و تیز) و غیره ناشی از اختلاف در آب و هوا و خاک و ارتفاع (از سطح دریا ) دانسته است.
شگفت آور این که می گوید در نواحی بسیار گرم، مانند بصره و هُرموز و شوشتر، «درختِ (= بوته ) بادنجان خشک نشود چند سال ثمر دهد. درهرموز، درخت آن به مقدار درخت زردآلو و بزرگتر از آن (رشد می کند)». ابونصری هِرَوی (قرن دهم) سه گونه ایرانی آن را ذکر کرده است «رسمی و سمرقندی، گِرد؛ سبزواری (مشهور به شیر بادنجان)، سفید؛ و مکه، سفید و بلند.» عَقیلی خراسانی در مخزن الادویة (تألیف ۱۱۸۵ در هند) به تفصیل دو نوع را وصف کرده: «بستانی» (= کاشته شده)، یگانه نوعی که مصرف دوایی و غذایی دارد؛ «بَرّی» (= خودرو، وحشی)، با دو نام هندی، که، بنابر وصفِ عقیلی مثلاً، «ثمر آن به قدر زیتون یا گِردکان و خاردار طعم آن بسیار تیز؛ در خامی سبز و بعد از رسیدن، زرد»، شاید همان نوع وحشی مذکور باشد نام یونانی این نوع برّی در متن چاپی عقیلی کَسظنثون آمده، که تصحیفی است از کَسَنْتیون یا کَصَنْثیون = عِرْصِم به لغت اهل یَمَن عقیلی فقط چند خاصیّت درمانی برای این نوع برّی ذکر کرده است. 
بادنجان در پزشکی سنّتی
حکمای دوره اسلامی درباره «طبع» (یا مزاج ) و «اَفعال» بادنجان اختلاف نموده اند.
مثلاً، به عقیده پزشک عیسوی ایرانی، ماسَرْجویَه/ ماسَرجیسِ جُندیشاپوری (قرن دوّم ـ سوّم) بادنجان «سَرد» است ولی به عقیده یوحنّا/یحیی بن ماسُویَه (متوفی۲۴۳) و ابن سینا، «گرم و خشک در درجه دوّم».
به گفته هروی، بادنجان دو مزاج متضاد دارد، یکی گرم و تیز و لطیف، و دیگری سرد و خشک، و هریک از این دو هم «مختلف است بر حدّ تازگی و کُهنیِ» بادنجان: «هر چه کُهنتر گرمتر و خشکتر، و آن که تازه تر است سردتر».