البرز

اَلبُرز
رشته کوه عظیمی در شمال ایران، با طول ۹۵۰ کیلومتر و عرض بین ۲۵ تا ۱۱۰ کیلومتر. کوه های البرز از شهرستان مغان در استان اردبیل شروع می شود، به سان قوس عظیمی، حاشیۀ جنوب غربی و جنوبی دریای خزر را دور می زند و در شمال غربی خراسان به کوه های شمالی آن سامان می پیوندد و بدین سان به کوه های هندوکش و فلات پامیر متصل می شود. رشته کوه البرز متشکل از سه بخش متمایز بدین شرح است: ۱. البرز غربی که از رودخانۀ آستاراچای تا درۀ سفیدرود و راه اتومبیل رویِ قزوین به رشت با طول ۲۷۰ کیلومتر و ارتفاع حداکثر ۳,۳۰۳ متر (کوه آق داغ) گسترش یافته است و کوه های تالش را نیز دربرمی گیرد. دامنه های مشرف به دریای این قسمت از جنگل های انبوه پوشیده شده و عرض آن بین ۳۰ تا ۱۱۰ کیلومتر است. رودخانۀ قزل اوزن، که از درونبوم ایران سرچشمه گرفته است، به این بخش راه می یابد و آن را به دو قسمت موازی تقسیم می کند؛ ۲. البرز مرکزی. این کوهستان از درۀ سفیدرود و راه اتومبیل روی قزوین به رشت در مغرب آغاز می شود و به موازات کرانه های جنوبی دریای خزر تا درۀ فیروزکوه و رودخانۀ تالار، با طول ۳۳۰ کیلومتر و عرض متوسط ۸۰ کیلومتر، گسترش می یابد. البرز مرکزی مرتفع ترین بخش گرانکوه البرز است و کوه های بلندی همچون دماوند، بلندترین کوه ایران با ارتفاع ۵,۶۷۱ متر، و ارتفاعات دیگری از جمله علم کوه، تخت سلیمان، سماموس، گرمابسر، کهار بزرگ، پالون گردن، و توچال و جز آن ها نیز در همین قسمت قرار دارند. درۀ شاهرود در غرب و درۀ نور در شرق، این قسمت از البرز را به دو نوار موازی شرقی غربی تقسیم می کنند. رودخانه های فراوانی که از این کوهستان سرچشمه می گیرند به دو دسته تقسیم می شوند؛ گروهی ازجمله رودهای هراز، تالار، چالوس، و شاهرود به دریای خزر می ریزند و گروهی همچون حبله رود، جاجرود، سولقان، و کرج به سوی جنوب روان می شوند و کوه پایه های درونبومی جنوب البرز را مشروب می کنند. به سبب بخار آب و ابرهای باران زای خزر، بخش های شمالی این کوهستان از جنگل های انبوه پوشیده شده اند. بخش های مرکزی با جنگل های تنک پوشیده اند، حال آن که بخش های جنوبی که به درونبوم ایران نزدیک ترند، فاقد جنگل اند و جز باغ ها و درخت زارهای مصنوعی پوشش گیاهی درخور توجهی ندارند؛ ۳. البرز شرقی. این بخش از گرانکوه البرز از درۀ فیروزکوه و رودخانۀ تالار تا جنوب گرگان رو به شرق کشیده می شود و از آن جا به سوی شمال شرقی تا سرچشمه های رودخانۀ گرگان و مرز استان خراسان ادامه پیدا می کند و درنهایت به کوه های شمالی خراسان ختم می شود. طول این قسمت از گرانکوه البرز ۳۵۰ کیلومتر، عرض آن در حدفاصل علی آباد و قلعه نوی خرقان، کمترین حد، یعنی ۲۵ کیلومتر، است. دامنه های شمالی این بخش از جنگل های نسبتاً انبوه پوشیده شده و دامنه های جنوبی و مشرف به درونبوم کشور تقریباً خشک و عاری از درخت طبیعی است. ارتفاع متوسط البرز شرقی کمتر از البرز مرکزی، و ارتفاع بیشتر بلندی های آن کمتر از ۳,۵۰۰ متر است. بلندترین قلۀ البرز شرقی کوه شاهوار، در ۲۵کیلومتری شمال غربی شاهرود، است که ارتفاع آن به ۳,۹۴۵ متر می رسد. از کوهستان های البرز شرقی نیز، مانند البرز مرکزی دو دسته رودخانه سرچشمه می گیرند که دستۀ اول، مانند رودخانه های تالار، تجن، نکا، و گرگان، به دریای خزر می ریزند و دستۀ دوم غالباً خشک رودها یا رودهای فصلی است و رودخانه های خلج، ابرسج، تاش، دامغان رود و سمنان، لزور، و حبله رود از آن جمله اند. البرز در ادبیات فارسی جایگاه ارزنده ای دارد. فردوسی، حماسه سرای بزرگ ایران، از این کوه به ویژه از قلۀ گردن افراز و سپیدپوش دماوند یاد می کند و شعرای دیگری، چون ملک الشعرای بهار، نیز در وصف آن قصیده هایی بس زیبا سروده اند. کوه های البرز از نظر منابع زیرزمینی نیز درخور اهمیت اند و زغال سنگ و آهن و سرب از عمده ترین کانی های آن است.
البرز (قفقاز). رجوع شود به:البروس