دانشنامه اسلامی
کتاب، دارای مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب در فصول متعدد است.
التمهید، کتابی است در توحید یا اصول دین یا علم کلام. میتوان گفت این اثر، مختصرشده کتاب «التبصرة» است، یا اینکه تبصره، تفصیل مباحث این کتاب است. به همین دلیل در ا ین کتاب، همان باببندی، فصلبندی و ترتیبی را شاهدیم که در کتاب تبصره مشاهده میشود. البته خود نسفی در اکثر فصلهای کتاب نوشته: این مسئله، بحثی مستوفا و دلایلی مبسوط را میطلبد که برخی را در «تبصرة الأدلة» ذکر کردهام و این کتاب (یعنی التمهید) مجال ذکر آن را ندارد.
نسفی در خطبه کتاب مینویسد: «کسی که به درجات والای امارت و سیادت و... رسیده بود از من درخواست کرد کتابی درباره عقاید سلف بزرگان اهل سنت و جماعت بنویسم و اعتقاد آنان به توحید را بیان نمایم و من درخواست وی را در این امر اجابت کردم». محقق در پاورقی ذکر کرده که منظور از طلبکننده، سلطان سمرقند یا وزیر او است.
ایجاز این کتاب برای کسی که صرفا خواهان دستیابی به اطلاعاتی درباره آرای اهل سنت و جماعت، بهویژه ماتریدیه است، کافی است.
نسفی در فصلی از کتاب، درباره این که سازنده دنیا، حکیم است مینویسد: سازنده دنیا جل و علا حکیم است؛ اگر مانند ابن اعرابی حکمت را از باب علم بدانیم و بگوییم حکیم، یعنی عالِم، بدون شک خدای بلندمرتبه از ازل عالم بوده است و چون تبدل صفات در او راه ندارد، اکنون نیز عالم است. اگر حکمت را از باب فعل بدانیم معنی آن محکمکاری در ساختهها است و حکیم به معنی مُحکِم خواهد بود (مانند الیم که به معنی مؤلم است)؛ در این صورت وقتی میگوییم الله تعالی حکیم است، یعنی محکمکننده همه مفعولات و مصنوعاتش است. بههرتقدیر، حکمت را از باب علم بدانیم که ضدش جهل باشد یا از باب فعل بدانیم که ضدش سفه باشد (سفه مقابل احکام است؛ زیرا معنای آن سستیای است که به دلیل شادی یا عصبانیت بیش از حد، بر فاعل عارض میشود و وی را به انجام کاری بدون تأمل و قصد درست، وامیدارد) خدای بلندمرتبه از ازل به این صفت (حکمت) موصوف بوده است؛ زیرا همان طور که علم (در نظر عالمان ما) ازلی است، فعلی که تکوین است نیز ازلی است. پس (همان گونه که در بحث تکوین نیز از آن سخن گفتیم) خداوند، همان طور که عالم، قادر، خالق و رازق ازلی است، حکیم لمیزل هم هست.
